نیاز های غذایی گیاهان زینتی

کربن نه تنها سازنده اسکلت ساختمانی است، بلکه به عنوان منبع انرژی مورد نیاز برای سوخت و ساز موجودات استفاده می شود. موجودات از نظر قدرت سنتز مواد غذایی به چهار گروه:

• اتوتروف که قادر به ساخت مواد آلی از معدنی هستند، مانند جلبک ها و تعداد اندکی از باکتری ها.
• میکسوتروف که نسبت به برخی اتوتروف هستند و نسبت به برخی هتروتروف هستند.
• متاتروف که برای انجام رشد و نمو بهینه خودشان یک سری از مواد آلی را در مقدار کم نیازمندند.
• هتروتروف که از مواد آلی سنتز شده توسط اتوتروف ها استفاده می کنند مانند کلیه قارچ ها، بیشتر باکتری ها و پروتوزاست، تقسیم می شوند.

تقسیم بندی دیگر موجودات زنده از نظر کسب انرژی، به سه گروه فتوتروف و شیمیوتروف و پاراتروف ها تقسیم میشوند.

فتوتروف ها، انرژی را از نور خورشید می گیرند، که به دو دسته فتوليتوتروف مانند کلروبیوم و کلروماتیوم که منبع تامين الكترون، ماده معدنی باشد و گیاهان آلی که منبع الکترون آب است و دسته فتوارگانوتروف مانند رودوسپیریلییوم که منبع تامين الكترون ماده آلی است.

شیمیوتروف ها انرژی را از مواد شیمیایی می گیرند که یا شیمیوتروف اند مانند تیوباکترها، نیتروباکترها که منبع تامين الكترون ماده معدنی است و یا شیمیوار گانوتروف اند مانند کلستریدیوم که منبع تامین الکترون ماده آلی است.

پاراتروف ها که به صورت انگل زندگی می کنند و وابسته به میزبانند.

گیاهان نیز مانند انسان ها برای رشد و نمو به مواد غذایی نیاز دارند. فتوسنتز تامین کننده کربوهیدرات است و به علاوه لازم است عناصر معدنی خاصی از محیط ریشه جذب گیاه شود. جذب عناصر توسط ریشه گیاهان به صورت اختصاصی نیست به این معنی که ورود عناصر در گیاه دلیل بر ضروری بودن آن برای رشد و نمو نیست. خاک تامین کننده اکثریت قریب به اتفاق عناصر غذایی مورد نیاز گیاه می باشد. به جز کربن، اکسیژن و هیدروژن که عمدتا از طریق آب و هوا تامین می گردند، منبع اصلی بقیه عناصر غذایی مورد نیاز گیاه محلول خاک می باشد. در خاک تقریبا تمام عناصر غذایی که در جدول تناوبی وجود دارد، موجود می باشد. بخش اعظم این عناصر نیز در گیاه قابل اندازه گیری هستند اما گیاه برای جذب این عناصر حالت انتخاب ندارد و بدون در نظر گرفتن مفید و مضر بودن آنها را جذب می کند. گیاه قادر به تشخیص مواد جذب شده از خاک نیست، چون اگر چنین بود علف کش ها را جذب نمی کرد. شرایط ضروری بودن عناصر این است که فقدان عنصر، رشد زایشی و رویشی را با مشکل مواجه کند. با به کار بردن عنصر، علایم کمبود برطرف شود و عنصر مستقیما در تغذیه گیاه، نه در فعالیت های شیمیایی یا میکروبیولوژی خاک یا محیط کشت موثر باشد. برخی از حشره کش ها که به خاک اضافه میشود از طریق سیستم آوندی به تمام قسمت های گیاه منتقل و در اثر تغذیه حشره از شیره گیاه منجر به مرگ آن می شود.

تغذیه صحیح گیاه یکی از عوامل مهم در بهبود کیفی و کمی محصول به شمار می آید. در تغذیه صحیح گیاه نه تنها باید هر عنصر به اندازه کافی در دسترس گیاه قرار گیرد، بلکه ایجاد تعادل و رعایت نسبت میان میزان عناصر مصرفی از اهمیتی ویژه برخوردار است؛ زیرا در حالت عدم تعادل تغذیه ای با افزودن تعدادی از عناصر غذایی نه تنها افزایش عملکردی رخ نمی دهد، بلکه اختلالاتی نیز در رشد گیاه ایجاد شده و در نهایت آفت محصول حادث خواهد شد. جهت برآورده کردن مواد غذایی گیاهان از کودهای آلی و معدنی استفاده می شود.

١- کودهای آلی

از کودهای آلی جهت اصلاح بافت فیزیکی و نفوذپذیری بافت یکنواخت در خاک استفاده می شود و شامل کودهای جامد حیوانی، گیاهی و مایع حیوانی است.

۲– کودهای معدنی (انواع کودهای شیمیایی)

کودهای حیوانی

به کود دامی اصطلاحا کود حیوانی می گویند و به دلیل تأثیراتی که بر خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و فعالیت های بیولوژیکی و حاصل خیزی خاک دارد، در تغذیه گیاهان زینتی مؤثر است. دارای اثر تغذیه ای، اثر بر روی خصوصیات فیزیکی خاک، اثر بر روی خصوصیات شیمیایی خاک، فعالیت های بیولوژیکی و حاصل خیزی خاک می باشد. هر چه کود دامی قدیمی تر باشد میزان مواد غذایی آن کمتر است. ولی حتی کودهای دامی قدیمی تر به خوبی خاک را تقویت و اصلاح می کنند، خصوصا وقتی خاک فقیر باشد. کودهای مرغی تقریبا از نظر مواد غذایی دو برابر غنی تر از کودهای اسبی و گاوی هستند. کودهای گوسفندی و بزی در میانه این دو گروه جای گرفته اند. برای بسترهای خاک با عمق 2/5 سانتی متر کود دامی کاملا پوسیده که نیمی از آن کود مرغی باشد مناسب به نظر می رسد. کود دامی را کاملا با خاک موجود مخلوط کنید تا از ایجاد نقاط داغ جلوگیری شود اگر کود دارای کلوخه بود، آنها را از قبل از استفاده خرد نمایید. کودهای دامی از نظر نیتروژن نسبت به فسفر و پتاس غنی تر هستند. لذا زمانی از کودهای دامی استفاده می کنیم لازم است موادی که از نظر فسفر و پتاسیم غنی هستند به آن اضافه کنیم. کودهای دامی مزرعه ای ممکن است دارای مقدار زیادی بذر علف های هرز باشند. این امر به خصوص در مورد کودهای حیواناتی نظیر اسب ها که یک معده ای هستند صادق است. نشخوار کنندگانی نظیر گاو، بز و گوسفند به علت داشتن یک معده اضافی بهتر عمل گوارش بذر علف های هرز را انجام می دهند. در نتیجه مشکلات کمتری در ارتباط با بذر علف های هرز در هنگام استفاده از کودهای دامی نشخوار کننده وجود دارد. کودهایی که مصرف می کنیم باید پوسیده باشد تا هم قابلیت جذب کود بیشتر شود و هم تخم علف های هرز و حشرات مضر در آن از بین برود. کود حیوانی دارای دو جزء، یک جزء جامد و یک جزء مایع می باشد که هر دو جزء دارای ارزش غذایی برای گیاه است.

الف. کود جامد حیوانی

کود مرغ، اسب، گاو، پودر استخوان، پودر خون، شاخ، سم و غیره بهتر است قبل از استفاده به مدت ۲-۳ سال تحت شرایط خاص پوسیده شود. لازم به ذکر است کود مرغی و اسبی به تنهایی استفاده نشود چون کود مرغی دارای ازت خیلی بالایی است و ممکن است سبب گیاه سوزی شود و هم چنین از کود اسبی برای بستر قلمه زنی استفاده نگردد؛ به علت تخمیر بالا یعنی تولید گاز آمونیاک NH3 مضر است ( آمونیاک گازی سمی است).

مقدار مصرف کود دامی بستگی به نوع خاک دارد، به طوری که به منظور کشت گیاهان پیازی در خاک های شنی ۵۰ تا ۷۰ تن در هکتار کود دامی مورد نیاز است. لازم به ذکر است که به جای کود دامی از تورتو (تفاله دانه های روغنی) به مقدار1/5 تا 3 تن در هکتار و یا از زباله پوسیده ی شهری به مقدار ۱۰۰ تا ۲۰۰ متر مکعب در هکتار می توان استفاده کرد. البته در سطح های کوچک به جای آنها از خاک برگ استفاده میشود. در بعضی مناطق پودر گوشت خشک شده به میزان ۱۰ تا ۳۰ کیلوگرم در هر هزار متر استفاده می شود. استعمال این نوع کودها کاملا متفاوت است، بدین ترتیب که گاهی در ترکیب خاک مورد استفاده قرار می گیرند و گاهی نیز بر روی خاک ریخته می شوند. به عنوان مثال خون خشک شده ی کشتارگاه را هرگز با خاک مخلوط نمی کنند، بلکه آن را در سطح تابلت ها می پاشند. این ماده دارای خاصیت اسیدی بوده و استعمال آن در مورد گیاهانی نظیر گلوکسینیا انواع سرخس ها و مارچوبه ها توصیه میشود.

کود دامی ابتدا در سطح خاک پخش می شود و سپس با عمل شخم زدن با خاک مخلوط می شود. بهترین زمان مصرف آن بستگی به درجه پوسیدگی کود دارد. کودهای نپوسیده در فصل پاییز و کودهای پوسیده در فصل بهار و قبل از کشت استفاده می شوند. اگر کود دامی به مقدار زیاد مصرف شود نیازی به مصرف سالیانه آن نیست. کود دامی دارای دوام چند ساله بوده و اثر آن در خاک باقی می ماند، یعنی هر ۴ سال مصرف کود دامی برای تأمین نیازهای غذایی کفایت می کند. اما تاثیر آن بر روی خصوصیات فیزیکی خاک ممکن است ۵ الی ۶ سال ادامه پیدا کند و حتی در بعضی موارد، تا ۷ یا ۸ سال از اثرات مثبت کود دامی بر روی خصوصیات فیزیکی دام عنوان شده است.

ب. کودهای مایع حیوانی

این کودها به علت جمع آوری مشکل آنها و همراه داشتن مواد مضر و حذف مواد مضر آنها نیاز به تجهیزات آزمایشگاهی دارد.

 انواع کودهای گیاهی

خاک برگ معمولی

از تجزیه و پوسیده شدن برگ های گیاهان و درختان مختلف که دارای رگبرگ ضخیم نباشند، چمن های قیچی شده حاصل شده، که جهت سبک کردن و قابل نفوذ کردن خاک استفاده می شود. درجنگل ها و باغات برگ ها در پاییز روی هم انباشته می گردند. اگر دست نخورده باقی بمانند سال بعد به خاک نسبتا سیاه رنگی تبدیل می شوند که دارای مقدار زیادی الیاف و شاخه های کوچک می باشند. ولی در باغات به علت عملیات پاییزه و بهاره این برگ ها به همان حالت باقی مانده و از دسترس خارج میشوند. بنابراین، فقط در جنگل ها، چندین سال بر روی هم انباشته میشوند. چون امکان جمع آوری برای تولید کنندگان محدود می باشد لذا از این منابع طبیعی عملا نمی توان برای تهیه خاک برگ استفاده نمود. در نتیجه با استفاده از برگ گیاهان، خاک مورد نظر به صورت مصنوعی تهیه می شود. خاک برگ تنها از طریق پوسیدن و تجزیه برگ درختان و بعضی از گیاهان تولید میشود. این خاک از لحاظ مواد غذایی نسبتا فقیر بوده و در گل کاری به تنهایی مورد استفاده قرار نمی گیرد. این خاک را با انواع خاک های دیگر به نسبتی مطابق تمایلات خصوصی هر گیاه مخلوط مینمایند. بزرگترین امتیاز این خاک سبک بودن و در نتیجه تغییر دادن و قابل نفوذ کردن خاک های سخت است. این خاک علاوه بر قابل نفوذ بودن دارای خاصیت گره شدن سریع بوده و می تواند به اندازه دو برابر وزن خود آب نگه دارد علاو بر آن، از مواد آلی غنی بوده و بهترین خاک برای نهال ها و نشاهای کوچک به شمار می رود. چون ریشه آنها سریعا رشد می کنند. هر متر مکعب از برگ گیاهان، در حالت تازه به طور متوسط ۵۰۰ کیلوگرم وزن دارد. با توجه به نوع برگ، خاک به دست آمده متفاوت می باشد. خاک برگ تولید شده از برگ راش که در جنگل های شمال به وفور یافت می شود، به رنگ زرد بوده و اسیدیته آن در حدود 6/5 می باشد. این خاک برگ یکی از بهترین خاک برگ ها به شمار می رود. اسیدیته خاک برگ تولید شده از افرا 5/5 و از بلوط و شاه بلوط 4/5 میباشد که بسیار غنی از تانن است. برای تهیه خاک برگ در فصل پاییز برگ های خشک درختان که رگبرگ ضخیم ندارند مثل برگ درختان میوه، افرا، نارون و غیره (از برگ درختان میوه مانند گلابی و یا درختان جنگلی مانند چنار به علت رگبرگ های زیاد خاک مرغوب به دست نمی آید) را در گودالی که قبلا آماده شده، به صورت یک لایه جمع آوری کرده و بلافاصله با پا و یا هر وسیله دیگر برگ ها را در گودال فشار می دهند. سپس بر روی آن لایه ی بسیار نازکی در حدود ۱۰ سانتی متر کود دامی نپوسیده یا کود ازته (اوره) یا آهک اضافه می کنند. پس از آن بر روی آن آب اضافه کرده (عملیات آبیاری را دو تا بار تکرار کنید) و دوباره مقدار زیادی برگ می ریزند. این عمل را آن قدر تکرار می کنند تا گودال پر گردد. به مرور زمان در اثر رشد و نمو میکروب ها و باکتری ها موجود تخمیر در توده های برگ شروع می شود. لایه ها را هر چند وقت یک بار از هم جدا و جابه جا کرده و در جای دیگری قرار داده تا از گرمای زیاد (اپتیمم تحمل حرارت باکتری ۳۰-۲۷ درجه سانتی گراد است و بیشتر از آن باعث از بین رفتن باکتری ها و خفگی آنها می شود) جلوگیری کرد. که خاک برگ پس از ۸ تا ۱۰ ماه (در حالت عادی ۳ الی ۴ سال) قابل استفاده است. خاک برگ آماده شده را باید الک کرده تا قسمت های زائد (چوب و غیره) جدا شود، خاک برگ ممکن است حاوی بذر علف هرز بوده لذا باید استریل گردد. گیاهانی که درصد سلولز بالا دارند اثر عکس دارند و دیر پوسیده می شوند، آن هم به دلیل مواد لیگنین و سلولز بالا است. بهتر است در تهیه خاک برگ از درختان سوزنی برگ و برگ درخت گردو به دلیل مواد رزینی استفاده نشود. همچنین در یک مکان کوچک می توانید برای استفاده از برگ های خزان دیده و زواید گیاهی می توان با اندک مراقبتی از این مواد زاید و شاید مزاحم، کمپوست خوبی تهیه کرد طرز کار آن به اختصار از این قرار است: ابتدا گودالی به عمق ۷۵ سانتی متر تا یک متر و به پهنای ۱۵ تا ۷۵ سانتی متر حفر کنید (برحسب مقدار برگ ها) ته گودال را با لایه ای از شن بپوشانید سپس بر روی آن برگ های پاییزی یا زواید گیاهی را بریزید.

توصیه می شود بیشتر از برگ درختان میوه دهنده استفاده کنید روی برگ، کود دامی تازه سپس ماسه بریزید و بدین ترتیب گودال را پر کنید. سپس دو یا سه لوله مشبک تا ته گودال فرو کنید تا هوا به لایه ها برسد در صورت فقدان بارش باران هر چند وقت یک بار توده را آبپاشی کنید تا بدین وسیله آن را مرطوب نگه دارید. در بهار توده را باز کرده بعد از ترند کردن برای خاک گلدان و باغچه به عنوان یک ماده آلی هوموسی استفاده کنید.

پیت موس

به خاکی گفته می شود که از انبوه ریشه ها و علف ها و درختچه هایی که قرن ها در قعر مرداب ها مانده اند تشکیل شده است. پیت موس را پس از استخراج به وسیله دستگاه هایی عمل آورده و خشک می کنند و در کیسه های بسته بندی شده برای فروش عرضه می کنند. پیت موس خاک پر ارزشی است و عمر طولانی دارد و به خوبی قادر است آب و مواد را در خود ذخیره کند و عاری از بیماری هاست و از رشد قارچ جلوگیری می کند. حجم پیت موس در اثر جذب آب افزایش می یابد. پیت ماس نیز نوعی تورب اطلاق می شود که به صورت پودر بوده و متخلخل و ظرفیت هوای آن نسبتا کم است و در گلدان به صورت مخلوط با ماسه و خاک باغچه به کار میرود ولی بعضی از گیاهان نظیر گلوکسینیا و آزالیا را می توان در تورب خالص کاشت در این مورد بهتر است با کودهای شیمیایی کمبود آن را جبران کرد. همچنین ترکیب ۵۰ درصدی ماسه و تورب را در گیاهانی نظیر آنتوریوم، ژربرا و بگونیا رکس نتایج خوبی داشته است.

تورب

مواد آلی نیمه پوسیده را تورب می گویند و این نوع خاک از تجزیه ی خزه ها و اریوفورم ها تولید می گردد. این خاک برای گیاهان آهک گریز کاملا مناسب بوده که یک صد لیتر تورب فشرده در حدود27/5 کیلوگرم وزن دارد. امروزه دو نوع تورب عرضه می شود. اولی به نام باس یا پایین که رنگ تندی دارد و کمتر در گل کاری استفاده می شود و دیگری تورب بالا یا هوت که میتواند تا ۷ برابر وزن خود آب جذب کند. این تورب به دو رنگ روشن و تیره عرضه می گردد. رنگ روشن کاملا اسیدی بوده و قدرت جذبی آن خیلی بیشتر از نوع تیره است. در کشت آزالیا و گلوکسینیا از خاک تورب خالص استفاده می شود، ولی در این حالت باید آبیاری با محلول های غذایی به طور مرتب انجام گیرد. در کشت میخک و گل سرخ از خاک تورب به ضخامت ۲ تا ۳ سانتی متر در سطح زمین استفاده میشود. این خاک به تدریج با خاک معمولی مخلوط می گردد. به هنگام مصرف، ابتدا توده خاک تورب را متلاشی کرده و با آب مرطوب می نمایند. سپس آن را به صورت خالص و یا با سایر خاک برگ ها نظیر خاک برگ معمولی مخلوط کرده و مورد استفاده قرار می دهند. امروزه تورب در اکثر ترکیب ها وارد شده و حداقل یک پنجم حجم ترکیب را تشکیل می دهد. مثلا در سیکلامن از ۶۰ درصد تورب روشن و ۴۰ درصد خاک برگ، در گاردنیا از ۷۵ درصد تورب و ۲۵ درصد خاک باغچه، در داوودی از ۳۰ درصد تورب و ۷۰ درصد پرلیت (ماسه)، در فیلودندرون از ۲۵ درصد تورب و ۲۵ درصد خاک برگ و ۲۵ درصد ماسه و ۲۵ درصد خاک باغچه، در قلمه آزالیا از ۵۰ درصد تورب و ۵۰ درصد ماسه، در آزالیا ژاپنی از ۶۵ درصد تورب و ۳۵ درصد خاک باغچه با اسیدیته۵/۵، در آماریلیس از ۳۰ درصد خاک برگ و ۳۰ درصد لوم و ۳۰ درصد کود دامی کاملا پوسیده، برای گل مریم از ۳ قسمت لوم شنی و ۱ قسمت خاکبرگ و ۱ قسمت کود دامی کاملا پوسیده، در بگونیا از ۲ قسمت تورب و ۱ قسمت خاکبرگ و ۱ قسمت کود دامی کاملا پوسیده و مقدار کمی ماسه الک شده، در سنت پولیا از ۳ قسمت لوم شنی و ۲ قسمت کود دامی کاملا پوسیده و ۳ قسمت خاکبرگ و ۱ قسمت ماسه یا از ترکیب ۱ قسمت تورب و ۱ قسمت خاکبرگ، در گیاهان یک ساله از2/6 خاک برگ و 2/6 خاک کوش و 1/6 ماسه  و در گیاهان برگ سبز از1/3 خاک باغچه سیلیسی و 1/3 تورب و1/3 ماسه استفاده میشود. در کلیه ترکیب های ذکر شده به ازای هر متر مکعب خاک از ۱۵۰۰ گرم سوپر فسفات، ۱۷۰۰ گرم سولفات پتاس، ۱۷۰۰ گرم نیترات پتاس، ۱۵۰۰ گرم آهک خرد شده، ۴۵۰۰ گرم آهک منیزیوم خرد شده اضافه شود. که پس از مخلوط کردن دقیق باید ترکیب را ضدعفونی نموده و خاک باقی مانده تورب برای نگهداری پیازها بسیار مفید بوده و ترکیب تورب و ماسه ی درشت از بهترین بستر قلمه کاری به شمار می رود.

پیت

مواد آلی کاملا پوسیده را پیت می گویند. نوعی خاک اسیدی و دارای اسیدیته حدود ۵ است که از تجزیه خزه اسفاگنوم به دست آمده است و یا از بقایای گیاهان در باتلاق ها و مرداب ها و رودخانه به جای مانده و در ترکیبات گلدانی استفاده شده است. قبل از مصرف باید آن را مرطوب نمود.

گیالوش

خره اسفاگنوم یا خزه لوش یا پیت خزه که رنگ آن قهوه ای و از بقایای خشک شده گیاهان مردابی بوده که ظرفیت جذب آب در آنها ۱۰ تا ۲۰ برابر وزن خشک است و اسیدیته آن 3/5 تا 4 است و استریل بوده و نیز حاوی چند ماده اختصاصی قارچ کش است که از مرگ گیاهچه جلوگیری می کند. دارای مقدار کمی ازت است و فسفر و پتاس آن نیز ناچیز است و بیشتر به منظور نگهداری آب به خاک گلدان اضافه شده و قبل از افزودن آن باید در صورت لزوم آن را تکه تکه کرده و مرطوب ساخت. گیالوش های مختلف بر حسب نوعی از گیاه که به دست آمده و مقدار پوسیدگی و مواد معدنی و اسیدیته در آن مهم بوده، متفاوت است. تورب را می توان با نسبت ۵۰ درصد با ماسه مخلوط نموده و به عنوان خاک گلدان استفاده نمود ولی به دلیل سبکی و فقر مواد غذایی یک برنامه کودپاشی در نظر بگیرید. پیت های حاصله از تجزیه اسفاگنوم سبب کاهش موقتی ازت در خاک می شود.

زغال

اسیدیته زغال ۷ میباشد و باعث جذب بوهای نامطبوع شده و دارای قابلیت جذب آب و مواد است و به تدریج مواد و آب را به خاک بر می گرداند. باعث جلوگیری از بالا رفتن اسیدی خاک می گردد. خود زغال فاقد هر گونه مواد غذایی است و معمولا قطعات کوچکی از زغال را در ته گلدان قرار می دهند.

خاک کوش

برگ درختان و کود دامی تازه بر روی هم انباشته ساخته و بعد روی آن را با خاک برگ و یا خاک زراعی معمولی می پوشانند. در داخل این توده، حرارتی تولید می شود که در آخر زمستان مورد استفاده قرار می گیرد. پس از برداشتن نهال ها خاک مزبور را که ترکیبی از کود و خاک برگ است از کوش در آورده و در محل دیگر انباشته می کنند. ابتدا pH آن 7/5 ولی به تدریج پایین آمده و به 6 می رسد. در این حالت خاک به دست آمده کاملا مرغوب و غنی از ازت، پتاس، اسید فسفریک و سایر مواد مورد نیاز گیاه بوده و به علاوه ازت و پتاس آن کاملا برای گیاه قابل جذب می باشد. این خاک قبل از استفاده حتما باید ضدعفونی شود.

کود سبز

کشت یک محصول که از تیره لگومینوز بوده و حاوی ازت بالاست (به خاطر گره های نیتروژنی) و برگردان آن به وسیله شخم قبل از گل دهی به زمین است. این امر افزایش چندانی در میزان مواد آلی نداشته ولی سبب افزایش مواد غذایی خاک و به خصوص ازت می شود. کود سبز در خاک های شنی و فقیری که در آنها بیش تر گیاهان پیازی نظیر لاله و گلایول و غیره کاشته می شوند و نیز برای کاشت داوودی، میخک و گیاهان یکساله و غیره نیز قابل توصیه است. بذرکاری و خاک کردن گیاهان تولید شده در فاصله دو کاشت باید انجام گیرد. در گلخانه های بزرگ و در فضاهای زیر شاسی نیز استفاده از کود سبز بسیار مفید بوده و باعث تهویه ی خاک و در نتیجه جذب کودهای فسفاته می گردد. در این نوع گلخانه ها، کافی است که یک ماه قبل از کاشت گل سرخ، گیاهانی نظیر خردل، یونجه و جو سیاه را در خاک مدفون نمود.

لوم

نوعی دیگر خاک برگ است که از تجزیه برگ چمن به دست می آید و دارای ۶ = pH بوده و می توان با اضافه کردن آهک، pH را تغییر داد و گیاه را کاشت. حاصل خیزی خاک های چمنی بالاتر از خاک های جنگلی است؛ زیرا مواد آلی خاک های چمنی تقریبا دو برابر خاک های جنگلی است. این مواد آلی بیشتر حاصل تجزیه چمن هاست که ممکن است هر ساله اتفاق بیفتد ولی در جنگل ریشه ها دوره زندگی طولانی تری دارند و فقط شاخ و برگ های آنها می پوسد. برای تهیه خاک لوم ابتدا با بیل های پهن قطعات بزرگ چمن را با ریشه و خاکی که اطراف ریشه آن است از زمین کنده و در محلی انباشته می سازند، در هنگام انباشته ساختن قطعات چمن، باید دقت نمود تا در دو طبقه متوالی چمن ها با یکدیگر تماس پیدا کرده و در طبقه بعدی ریشه ها بر روی هم قرار گیرند، حتما باید در مدت یک سال، سه بار باید توده را خراب کرده و در محل دیگر انباشته ساخت، بهتر است در بین هر دو طبقه مقداری کود دامی نپوسیده ریخته شود. توده را به طور مرتب با آب معمولی و یا ادرار چهارپایان مرطوب می کنند، تا بعد از ۸ تا ۱۲ ماه خاک نسبتا غنی، پوک و قابل نفوذی تولید شود که برای گیاهان گلدانی به ویژه نخل ها، درختان مرکبات و حتی داوودی و شمعدانی بسیار مفید است.

خلنگ

پخش کردن و ریختن خاک پوشی متشکل از پوست تنه یا کمپوست غیرآلوده است.

پوست درخت

استفاده از پوسته ی درختان سخت چوب، صنوبر، کاج، سرو و غیره به دست می آید، تقریبا متداول است؛ زیرا نسبتا ارزان قیمت هستند. اما اگر از پوسته های درختی استفاده کنید که هنوز به طور کامل پوسیده نشده است به علت جذب نیتروژن مورد نیاز خود از خاک میتواند برای شما مشکل ساز شود. مزیت استفاده از پوسته درخت کمکی به زه کشی و تهویه خاک و همچنین نگه داری نیتروژن آن است. پوسته ی درخت سبب ایجاد یک مقاومت طبیعی در برابر بسیاری از بیماری های خاک می شود. اضافه کردن پوسته درخت موجودات ذره بینی به کمپوست، سبب افزایش توانایی پوسته ی درخت برای سرکوبی برخی از بیماری ها می شود افزایش پوسته درخت می تواند ظرفیت نگهداری آب توسط خاک را افزایش دهد ولی این عمل را به اندازه کود ذخیره ای انجام نمی دهد. اسیدیته کمپوست تنه درخت به طور قابل توجهی می تواند متفاوت باشد. لذا لازم است که از منبع تهیه ی پوسته درخت با خبر باشید. پوسته درخت به کندی تجزیه می شود و خلل و فرج را به خوبی در طول زمان حفظ می کند. کمپوست مجموعه ای از پوست درختان بهتر از کمپوست یک درخت می باشد.

 پودر خون

پودر خون در اصل یک کود نیتروژنه است که مقدار کمی فسفر دارد. نسبت N-P-kبه طور معمول 0-0-10 است. پودر خون کمک موثری به رفع کمبود آهن می کند. این فرآورده در مقایسه با سایر کودها گران است. پودر خون معمولا به نسبت0/1کیلوگرم در هر متر مربع خاک اضافه می شود.

تفاله چای

آب تفاله چای به سادگی از رد کردن آب از درون تفاله چای به دست می آید. یک سطل برای نگه داشتن کود فراهم می کنیم و سپس در ته آن سوراخ هایی ایجاد می کنیم و درون آن را از تفاله چای پر می کنیم و آن را در درون سطل دیگری که پر از آب است برای مدت چند ساعت قرار میدهیم. آنگاه سطل کود را بر داشته و تفاله چای اکنون آماده است که یک منبع کود اصلی نیتروژن است که از طریق برگ یا ریشه گیاه قابل جذب است.

کمپوست

کود کمپوست بقایای تخمیر شده زباله های شهری و ضایعات زراعی و باغی است و به عنوان کود اثرات مثبت و سودمندی در تغذیه گیاهان دارد. یکی از مشکلات شهرهای بزرگ دفع زباله های خانگی بوده که بر سلامتی شهروندان نیز تاثیر می گذارد. برای دفع زباله روش های دفع زباله، سوزانیدن، دفن زباله، بازیافت وجود دارد. در روش اول زباله های سوزانده شده خود مشکلاتی به وجود می آورد. در روش دوم معمولا زباله ها در خارج از شهر دفن می شوند، اما بهترین و مهم ترین روش بازیافت زباله های تولیدی است. موادی که برای انسان در کشاورزی و صنعت مفید هستند بازیافت می شوند. یعنی مواد موجود در زباله به عنوان ماده اولیه یا خام استفاده می شوند. لذا در این روش، اولین قدم اجرای طرح تفکیک زباله است. بحث تولید کود کمپوست اصولا درباره ی استفاده از بقایای آلی موجود در زباله های خانگی است. به عبارت دیگر مواد اولیه کود کمپوست بقایای آلی زباله ها، بقایای غذا و میوه، برگ و غیره می باشد. تولید کود کمپوست به روش صنعتی و روش سنتی انجام می شود.

تولید کود کمپوست به روش صنعتی توسط سازمان بازیافت انجام می شود. روش صنعتی مراحلی دارد، بدین ترتیب که پس از تحویل زباله ها و مواد ضایع مراحل بعدی که شامل روش تغذیه، دسته بندی، خرد کردن، تخمیر و در نهایت خشک کردن و بسته بندی است، انجام می شود.

روش سنتی به دو روش روش حوضچه ای و روش تودهای سطحی انجام می شود. تولید کمپوست به روش سنتی در حوضچه هایی در باغ و یا منزل انجام می شود. بدین صورت که حوضچه هایی به طول ۲ تا ۹ متر و به عرض 1/5 تا 2/5 متر و به عمق یک متر می سازند. سپس مواد اولیه کمپوست را داخل حوضچه ریخته و چند روز یک بار مواد را به هم زده تا هوا وارد آن شود. معمولا طی ۳۵ تا ۴۵ روز این مواد آلی توسط موجودات ذره بینی تجزیه و به کود کمپوست قابل مصرف تبدیل می شوند. گاهی اوقات داخل حوضچه ها مقداری کود اوره اضافه می کنند تا کار پوسیده شدن راحت تر انجام گیرد. یا این که کرم های خاکی را در حوضچه ها می ریزند تا کمپوست تولید شود و به آن اصطلاحا ورمی کمپوست یا کمپوست تولید شده توسط کرم های خاکی گفته می شود. عیب عمده کمپوست آلوده بودن آن است و برای رفع این معضل کمپوست را با قارچ کش ها و حشره کش ها و غیره استریل می کنیم.

علاوه بر حوضچه ها می توان از روش توده ای سطحی و بلند استفاده کرد. کمپوست بر اساس مقدار تجزیه شدگی به کمپوست به صورت تازه، خام، کامل و تجزیه شده و از نظر اندازه به ریز، درشت و نرم تقسیم بندی می شود.

کود کمپوست برای اکثر زراعت ها استفاده می شود؛ زیرا از نظر حاصل خیزی و عناصر غذایی اثرات مفید و مؤثری دارد. کود کمپوست یک نوع کود آلی می باشد. هر چند ممکن است بعضی از آلودگی های میکروبی را نیز داشته باشد، چون که زباله ای است که از منازل گردآوری شده است. نمک موجود در کود کمپوست و فلزات سنگین و عناصر سمی نیز ممکن است مشکل زا باشند. بنابراین مقدار شوری و عناصر موجود در کود کمپوست را باید هر ساله کنترل کرد. به عبارت دیگر کود کمپوست باید از نظر ترکیب شیمیایی کنترل شود و بسته به نوع ماده اولیه کود کمپوست دارای ترکیبات شیمیایی متفاوتی است.

ورمی کمپوست

علمی است که طی آن به از بین رفتن پس مانده ها و زباله های ارگانیکی سرعت داده شده و باعث می گردد که تمامی زباله های ارگانیکی به طور کامل از بین بروند، زباله های ارگانیکی مانند نان خشک، میوه و تره بار، تفاله چای، کاغذ، مدفوع دام و طیور و سایر پس مانده های غذایی در مدت زمان های متفاوتی این پروسه را طی می کند مثلا ورمی کمپوست برای پوست موز یک هفته طول می کشد ولی پوست پرتقال درمدت یک ماه این پروسه را طی می کند.

کرمی را در گودالی با ابعاد مشخص کشت داده که مخاط دهان کرم بر روی برگ ها ریخته و درصد مواد غذایی را بالا می برد. کودهای ورمی کمپوست دارای درصد بالایی از خواص عناصر مفید در خاک گیاه دار (خاک و برگ هوموس) می باشند. عناصر ارزشمندی که در خاک و برگ موجود است به ذرات خاک کمک می کنند تا دسته ای را برای ایجاد کانال هایی برای عبور راحت تر هوا در گیاه ایجاد کنند در ضمن این عناصر باعث افزایش ظرفیت حفظ و نگهداری آب به مقدار زیادی می شوند. اسیدهای مطلوبی که در خاک و برگ موجود است محل های به هم پیوسته ای را برای تغذیه گیاهان ایجاد می کند. تولید کود به روش ورمی کمپوست هیچگونه بوی بد از خود به جای نمی گذارد و کمپوست تولید شده عاری از میکروب و میکروارگانیسم های مضر و بیماری زا میباشد. کرم ها قادر به تولید پروتیین بسیار بالا بوده و نیازی به پروتیین ندارند و هم چنین در لوازم آرایشی و بهداشتی و نیز به عنوان پودر پروتیینی فرآوری شده، جسم کرم جهت غذای طیور، همچنین سلومیک در صنایع غذایی، گرانول و پولک پروتیینی جسم کرم در غذای آبزیان، چربی کرم از جمله امگا۳ در منابع غذایی و صنایع دارویی استفاده میشود.

عمل ورمی کمپوست توسط یک کرم خاکی به نام لومبارکياربلوس انجام می شود، این کرم که بین ۱۰ تا ۱۲ سانتی متر طول دارد از خانواده آپینیا فینداست. کرم مذکور از نوع وسی بوده که بین ۵ تا ۷ سانتی متر طول دارد و قادر به از بین بردن تمام زباله های خانگی می باشد. این کرم در ایران به نام کرم قرمز حلقوی بارانی شناخته شده است. یک مغز و ۵ قلب دارد که می توان آن ها را از بندهای خاص جدا کرده و تکثیر نمود. طول عمر متوسط هر کرم بین ۱۰ تا ۱۶ سال و دوره تخم گذاری آن هر ۲۱ روز می باشد. این کرم ها هرمافرودیت هستند که جنس نر و ماده آنها در طول ۲۱ روز تخم ریزی می کند. هر کرم بین ۱ تا ۲۰ تخم می گذارد. که به صورت پیله بوده، سپس تخم ها ظرف مدت یک هفته از پیله خارج می شوند، کرم های کوچک خارج شده از پیله سفید رنگ آن و کم کم به رنگ صورتی در می آیند و طی مدت سه ماه از تاریخ تولد هر کرم، بالغ شده و آماده باروری است.

مکان و بستر مناسب برای نگهداری و تکثیر این کرم ها، پس مانده های میوه، سبزیجات و مدفوع دام و طیور حتی روزنامه و خاک اره می باشد. از آن جا که کرم ها فاقد دندان می باشند و غذای خود را می بلعند، لذا هر چه پس مانده های غذای مصرفی شان گندیده تر باشد، برای آنان لذيذتر خواهد بود. میزان غذای آنان به اندازه وزن بدنشان است یعنی در حدود نیم گرم. مدفوع آنان کودی بسیار عالی است برای غنی سازی خاک ها که به آن بیوهوموس می گویند این کود بیولوژیکی به علت غنی بودن، هر ۴ سال یک بار به زمین داده می شود و برای هر هکتار زمین ۳ تن در نظر گرفته می شود. تا بتوان از زمین مذکور محصولی عالی برداشت نمود. برای نگهداری کرم ها به مکان خاصی نیاز نیست، بلکه می توان آنها را در چند پالت با عرض و طول مشخص و کف سیمانی نگهداری کرد. به عنوان مثال می توان داخل ۴ پالت به طول ۱۵ متر و عرض 5/2 متر و ارتفاع ۱ متر به طور یک در میان کرم ها را ریخته و پس از مدت ۳ ماه کود مورد نظر را جداسازی کرد.

برای برداشت کرم ها طی سه ماه اول هر ده روز یک بار باید به اندازه ۱۰ سانتی متر برای کرم ها غذا ریخته و بعد از گذشت سه ماه به طور معمول باید ۹۰ سانتی متر غذا ریخته شود که ۶۰ درصد آن کود خالص و مابقی غذایی است که هنوز کاملا تبدیل نشده است. کرم ها درون این بستر تولید مثل می کنند، در این زمان باید ۴۰ درصد از سطح بستر را جدا نموده و داخل پالتی دیگر که از قبل آماده شده است ریخت، پس از آن می توان مرحله غذادهی را مجددا آغاز کرد.

از خواص ورمی کمپوست می توان به سبک و فاقد هر گونه بو، عاری از تخم علف های هرز، حاوی میکروارگانیسم های هوازی مفید مانند ازتوباکترها، بالا بودن میزان عناصر اصلی غذایی در مقایسه با سایر کودهای آلی، دارا بودن عناصر میکرو مانند آهن، روی، مس و منگنز، دارا بودن مواد محرکه رشد گیاهی نظیر هورمون ها، قابلیت بالای نگهداری آب و مواد غذایی، فرآوری سریع تر از بیوکمپوست، عاری از باکتری های غیر هوازی، قارچ ها و میکروارگانیسم های پاتوژن، اصلاح کننده خصوصیات فیزیکو شیمیایی و بیولوژیکی خاک، وجود عناصر ماکرو شامل ازت، فسفر، کلسیم، امکان فراوری به جای کمپوست، هوادهی بهتر خاک با ایجاد خلل و فرج و ایجاد پوکی در خاک های متراکم، قابل مصرف در پرورش کلیه محصولات کشاورزی را نام برد.

آب ماهی

هر چند آب ماهی بوی بدی دارد ولی هنوز هر از چند گاهی از آن استفاده می شود. آب ماهی سرشار از نیتروژن است و نسبت N-P-Kدر آن حدود 1-1-4 است. گاهی با سولفور یا اسید فسفریک باعث جلوگیری از رشد باکتری های بیماری زا میشود. سعی شود آب ماهی را در روزهای گرم تر استفاده شود و هوای گلخانه را پس از به کار بردن آب ماهی تهویه کنید. آب ماهی اثرات مثبتی بر رشد گیاه، قدرت، سختی و سلامت گیاه دارد و این ممکن است نه تنها به خاطر مواد غذایی، بلکه با دارا بودن آنزیم های خاص و عناصر ریز مغذی می باشد. آب ماهی هم از طریق ریشه و هم از طریق برگ قابل جذب است.

خاکستر چوب

خاکستر چوب به منظور افزایش pH پایین خاک تا حد خنثی به خاک اضافه می شود. دار چوب برای افزایش کلسیم، پتاسیم، فسفر، منیزیم و سولفور نیز مفید است. خاکسترعمدتا اسیدیته را از حالت اسیدی به سمت خنثی به کار می رود؛ زیرا دارای اثرات قلیایی است. خاکستر چوب تقریبا به اندازه دو سوم اثر سنگ آهک در بالا بردن اسیدیته پایین خاک موثر است. خاکستر چوب به میزان نیم کیلوگرم در هر متر مربع به خاک افزوده می شود و برای تنظیم اسیدیته در هر سه روز از خاکستر چوب استفاده نکنید؛ زیرا سبب افزایش میزان پتاسیم خاک می شود که خود می تواند باعث عدم تعادل سایر عناصر خاک می شود. خاکستر زغال به هیچ وجه برای خاک و گیاه مناسب نیست و نباید به هیچ نوع خاکی اضافه شود.

خاک اره

خاک اره به عنوان یک تنظیم کننده خاک است اما تا زمانی که به خوبی پوسیده نشده باشد می تواند مانع جذب نیتروژن خاک توسط گیاهان می شود. برای آن که موجودات ذره بینی خاک اره های تازه را تجزیه کنند باید قسمت عمده نیتروژن خاک را که مورد استفاده گیاهان است مصرف کنند. از آن جا که این موجودات نیتروژن خاک را از سریع تر از ریشه جذب می کنند سبب کمبود نیتروژن در گیاهان می شود. برای جلوگیری از این امر اضافه نمودن یک منبع خارجی نیتروژن نظیر کمپوست کود یا آب ماهی به همراه خاک اره لازم است. حتی بهتر است منتظر بمانید تا خاک اره ها همراه با یک منبع نیتروژن کاملا پوسیده شده سپس آنها را به خاک می افزایند. هرگز از خاک اره درختان کاج، گردو و سرو استفاده نکنید، چون حاوی مواد رزینی که بازدارنده ی رشد گیاهان هستند. از خاک اره برای اصلاح خاک استفاده نمی شود مگر به همراه مواد دیگر مصرف می شود.

کودهای بیولوژیک (کودهای میکروبی)

در دهه گذشته به دلیل مصرف کودهای شیمیایی اثرات زیست محیطی متعددی از جمله انواع آلودگی های آب و خاک و مشکلاتی در خصوص سلامتی انسان و دیگر موجودات زنده به وجود آمد. سیاست کشاورزی پایدار و توسعه پایدار کشاورزی، متخصصین را بر آن داشت که هر چه بیشتر از موجودات زنده خاک در جهت تأمین نیازهای غذایی گیاه کمک بگیرند و بدین سان بود که تولید کود بیولوژیک آغاز شد. البته مصرف کودهای بیولوژیک قدمت بسیار طولانی دارد. تولید کنندگان محصولات برای تقویت زمین های کشاورزی، گیاه تیره ای به نام لگومینوز را کشت می کردند و معتقد بودند که با کشت آن حاصلخیزی خاک افزایش پیدا می کند. در نوشته های تاریخی کاشت گیاه شبدر، باقلای مصری و غیره برای تقویت خاک ها گزارش شده است. کود بیولوژیک مواد نگهدارنده ی میکروارگانیزم های مفید خاک می باشند که به طور متراکم و با تعداد بسیار زیاد در یک محیط کشت تولید شده اند. معمولا به صورت بسته بندی قابل مصرف در اراضی کشاورزی اند. هدف از مصرف کودهای بیولوژیک، تقویت و حاصل خیزی خاک و تأمین نیازهای غذایی گیاه است، گر چه ممکن است اثرات مفید دیگری داشته باشند. نخستین کود بیولوژیک با نام تجارتی نیتراژین تولید شد که در اواخر قرن نوزدهم مورد استفاده قرار گرفت و از آن تاریخ به بعد سایر کودهای بیولوژیک ساخته شدند. ارگانیزم هایی که در تولید کودهای بیولوژیک مورد استفاده قرار می گیرند عمدتا از خاک جداسازی می شوند. در شرایط آزمایشگاه در محیط های کشت مخصوص تکثیر و پرورش پیدا می کنند و بعد به صورت پودرهای بسته بندی شده و آماده، مصرف می شوند. مهم ترین کودهای بیولوژیک عبارتند از:

1. تثبیت کننده ازت هوا.
2. قارچ های میکوریزی، که با ریشه بعضی از گیاهان ایجاد همزیستی کرده و اثرات مفیدی ایجاد می کند.
3. میکرو ارگانیزم های حل کننده فسفات، که فسفات نامحلول خاک را به فسفر محلول و قابل جذب گیاه تبدیل می کنند.
4. اکسید کننده گوگرد(تیوباسیلوس) کودی که دارای باکتری تیوباسیلوس بوده و باعث اکسایش بیولوژیکی گوگرد می شود.
5. کرم های خاکی، در تولید هوموس مورد استفاده قرار می گیرند و نوعی کود کمپوست به نام ورمی کمپوست تولید می کنند.

کار اصلی تثبیت کننده های ازت، تثبیت ازت هوا و تبدیل آن به ازت معدنی قابل استفاده برای گیاه است. هوای اطراف ما 0/79 گاز ازت دارد ولی گیاهان قادر به استفاده از آن نیستند، لذا این ازت باید به ازت معدنی تبدیل شود. تثبیت یا در کارخانه های کود سازی با صنعت پتروشیمی با هزینه و انرژی بسیار زیاد صورت می گیرد و یا بدون هزینه به وسیله موجودات ذره بینی خاک که کار کارخانه های کودسازی را انجام میدهند، صورت می گیرد. تثبیت ازت به سه صورت انجام می گیرد که به شرح ذیل است.

۱) آزاد یا غیر هم زیست (از تو باکتر)؛ کود میکروبی که به این روش تهیه شده، کود ازتوباکتریست و در شرایطی که کمبود آن وجود داشته باشد، به خاک اضافه می شود.

۲) همزیستی (ریزوبیوم)؛ باکتری به نام ریزوبیوم روی ریشه گیاهان خانواده لگومینوز ایجاد غده یا گره می کند. گیاهانی مانند یونجه، شبدر، نخود، لوبیا، عدس و ماش تثبیت کننده های مهم ازت به روش همزیستی می باشند. باکتری ریزوبیوم در داخل غده یا گره تولید شده بر روی ریشه گیاه، ازت هوا را می گیرد و آن را تثبیت و به NH3 تبدیل می کند. NH3 تولیدی، هم مورد استفاده خود باکتری و هم مورد استفاده گیاه میزبان قرار می گیرد. مقدار تثبیت به روش همزیستی بسته به نوع باکتری و گیاه میزبان دارد. به طور متوسط از این طریق، تثبیت ازت می تواند بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم در هکتار، انجام پذیرد. نام میزبان و گونه ریزوبیوم میزبان تثبیت نخود و باقلا ریزوبیوم لگومینوزاریوم، در شبدر ریزوبیوم تریفولی، در لوبیا ریزوبیوم فازئولی، در یونجه ریزوبیوم ملیلوتی، در باقلای مصری ریزوبیوم لوپینی، در سویا ریزوبیوم ژاپنی کوم با همیاری از وسپیریلیوم (باکتری به نام ازوسپیریلیوم به صورت همیاری با ریشه گیاهان خانواده غلات مثل گندم، ازت هوا را تثبیت می کند.) باعث تثبیت ازت می شوند. اهمیت تثبیت ازت در این است که بدون آلودگی زیست محیطی و بدون نیاز به صرف هزینه و انرژی می توانیم کود ازته داشته باشیم. کود ازته تقویت خوبی برای حاصلخیزی خاک به شمار می رود و لذا با توجه به مشکلاتی که کودهای شیمیایی دارند، امروزه مصرف کودهای بیولوژیک مورد توجه خاص قرار گرفته اند.

کودهای شیمیایی (معدنی)

کودهای شیمیایی حاوی عناصر مورد نیاز گیاه از جمله ازت، فسفر، پتاس، آهن، روی، منیزیم، مس، منگنز، مولیبدن، گوگرد و غیره می باشد و با نام های مختلف به فروش می رسد. به کودهایی که در ترکیب آنها ازت، فسفر، پتاس وجود دارد کود کامل می گویند. بهترین نحوه استفاده از کودهای شیمیایی به صورت محلول با آب و اجتناب از پاشیدن کود به صورت خشک در پای گلدان است. بهتر است قبل از محلول پاشی برگ های گیاهان مرطوب شوند تا میزان جذب کود از طریق برگ زیاد شود و همچنین دو ساعت بعد از محلول پاشی برگ ها را مجددا مرطوب نمود تا عمل جذب بهتر صورت گیرد. احتياجات گیاهان به عناصر مختلف متفاوت است مثلا بنفشه آفریقایی به کودهایی با ازت بالا نیاز دارد و برعکس کاکتوس ها نیاز چندانی ندارند. گیاهانی که خاک های اسیدی می پسندند، باید از کودهای با pH اسیدی استفاده کرد. از کودهای موجود در بازار ایران می توان فلورتیس، پرگون، فيليپ، کریستالون سبز یا آبی و قرمز یا نارنجی، قطره طلا، زربار، فوسامکو، فولر و غیره را نام برد.

 عوامل تأثیرگذار بر میزان جذب مواد غذایی به ۱) عوامل محیطی۲) عوامل مربوط به گیاه ۳) محلول پاشی دارد. از عوامل محیطی، باد، بارندگی، نور خورشید با تابش و دمای اطراف می باشد، اگر اندازه ذرات از0/44 نانومتر کمتر باشد مستقیما محلول می تواند از طریق روزنه وارد گیاه شود. اگر این عوامل محیطی افزایش یابد تبخیر آب از آنها صورت گرفته و نمک بر روی برگ باقی مانده و در برگ سوختگی ایجاد می شود، چون تعداد روزنه ها در برگ بیشتر است بهتر است، محلول پاشی در زیر برگ صورت گیرد. برخی از مواد مانند ترکیبات نیتراته چون دارای بار مثبت است از طریق روزنه ها که دارای بار منفی هستند بهتر جذب می شود. عوامل مربوط به گیاه عبارتند از:

۱- سن برگ که هر چه کمتر باشد قدرت جذب آن افزایش یافته ولی میزان جذب محلول با افزایش سن برگ کاهش می یابد؛ زیرا کوتیکول برگ ها ضخیم تر می شود.

۲- سطح برگ است که هر چه بیشتر باشد قدرت جذب افزایش می یابد و کوتیکول در برگ های پهن نازک تر است و اگر کرک هم وجود نداشته باشد جذب افزایش پیدا می کند. سومین عامل گونه گیاهی است مثلا سوزنی برگ ها قدرت جذب شان کمتر از دیگر درختان است یا در درختان همیشه سبز به خاطر مقاومتی که در آن ایجاد می شود قدرت جذب آنها کاهش پیدا می کند. عامل دیگر محلول های شیمیایی هستند که بستگی به نحوه ی استفاده ما دارد، یکی از موارد pH محلول است و باید با توجه به دما و زمان استفاده آن را تنظیم کرد، همچنین غلظت محلول نیز باید کنترل شود و هر چه عوامل محیطی جهت کاهش میزان جذب باشد، غلظت را باید افزایش داد. دومین عامل سورفاکتانت می باشد، بهتر است محلول پاشی صبح و غروب انجام شود. اگر حرارت محیط بیشتر از ۲۹ باشد بهتر است محلول پاشی را انجام ندهیم. بعد از محلول پاشی بهتر است آبیاری صورت گیرد؛ زیرا باعث می شود روزنه ها باز شود و میزان جذب محلول افزایش یابد. ترجیحا رطوبت نسبی هوا بهتر است حدود ۷۰٪ باشد. میزان وزش باد حداقل باشد و برای عناصر غیر متحرک محلول پاشی در چند نوبت صورت گیرد؛ زیرا در عناصر متحرک محلول در تمام سطح برگ پخش می شود. عنصر ازت پر تحرک است و کمبود آن در برگ پیر دیده میشود و عنصر آهن کم تحرک است و کمبود آن در برگ های جوان دیده میشود.

تمام عناصر موجود در طبیعت برای رشد گیاه ضروری می باشد و اهمیت آنها با هم برابر است ولی اندازه ی مصرف آنها متفاوت است.CI,H,O,C در هوا جذب می شوند و بعد عناصر پرمصرف N, P, Kاز درجه اهمیت بیشتری برخوردار هستند و عناصر S,Mg,Caبه عنوان عناصر حد واسط شناخته شده اند و مقدار مصرف آنها بین عناصر کم مصرف و پر مصرف می باشد و در آخر عناصر کم مصرف مانند مولیبدن، بر، آهن، منگنز، روی، نیکل، مس و غیره که در حد میلی گرم مصرف می شوند و یک سری عناصر دیگر هستند که هنوز شناخته شده نیستند.

نیاز گیاه به ۱۶ عنصر در دو گروه ماکرو المنت ها که شامل کربن، اکسیژن، منیزیم، کلسیم، نیتروژن، فسفره، پتاس، گوگرد که بیشتر ازP.P.M۱۰۰۰ مورد نیاز گیاه هستند. و میکرو المنت ها که شامل آهن، کلر، بر، روی، منگنز، مولیبدن که کمتر ازP.P.M۱۰۰۰ مورد نیاز گیاه هستند تقسیم شده اند. تقسیم بندی دیگر عناصر بر اساس وظیفه به ۵ گروه تقسیم بندی می شوند.

1. عناصر ساختاری: C,H.O,N,P,S
2. عناصر متابولیسمی: Ni,K,Mg,Zn,Mn,Ca
3. عناصر ساختاری و متابولیسمی: Mg,Ca,P
4. عناصر نقل و انتقال الكترون: Fe,Mo,Cu
5. عناصر ناشناخته: B,Na,Si,Cl

عناصر شیمیایی را نیز بر اساس قدرت تحرک در گیاه به سه گروه عناصر غیر متحرک مثل Fe, Ca, Mg و عناصر کم تحرک مثل B, Mo, Mn, Znو عناصر متحرک مثل ازت، فسفر و پتاسیم تقسیم می کنند. کمبود عناصر متحرک در اندام های پیر ظهور می کند چون متحرک ها سریع به اندام ها و بخش های جوان می رسند. و کمبود عناصر غير متحرک در اندام ها جوان ظهور می کند (علت تحرک یا عدم تحرک وابسته به دو عامل الف-ویژگی خود عناصر مثل pH ب- تشکیل کمپلکس می باشد). جهت حرکت عناصر در گیاه به دو صورت آکروپتال (در شیره خام و گاها شيره پرورده) و بازیپتال (در شیره پرورده) می باشد. توجه داشته باشید حرکت شیره خام در گیاه به صورت یک طرفه است اما جهت حرکت شیره پرورده می تواند هم یک طرفه و هم دو طرفه باشد. چون عناصر ازت فسفر و پتاسیم به میزان زیاد برای گیاهان ضروری میباشد با محلول پاشی نمیتوان نیاز آنها را برطرف نمود و باید از طریق خاک این نیاز برآورده شود. اگر نیاز گیاه با این روش ها برآورده نشود از تزریق استفاده نموده تا گیاه از بین نرود. مثال: 13/5 ليتر محلول برای یک درخت ۱۰ ساله با غلظت ۴ در هزار که در ترکیب کلی آن 10 %ازت،4/4 %فسفر، 0/7 %پتاسیم،0/008 %آهن، 0/19 %منیزیوم،0/14 %منگنز، 0/02 %روی،0/003 %مولیبدن،0/02 %بر را ۳ بار به فاصله ی ۱۵ روز یک بار تکرار می کنیم. در مناطق خشک بهتر است محلول پاشی در فصل بهار صورت گیرد. برای محلول پاشی بیشتر از دستگاه های سمپاشی استفاده می شود. یکی از انواع این دستگاه ها را به پشت می بندند و با دسته ای باد داخل آن رفته و با فشار باد محلول پاشیده میشود که حجم آن حدود ۲۰ لیتر می باشد و کوچک ترین انواع این دستگاه ها می باشد. در این دستگاه محلول پاشی بهتر است در موتور آن همراه بنزین روغن ریخته شود تا موتور نسوزد. دستگاه دیگر پشت تراکتور کار گذاشته می شود و محلول پاشی به وسیله آن صورت می گیرد.

معمولا تشخیص ظاهری علائم کم بود، دشوار است. بارها خسارت حشره یا بیماری با کمبود عناصر غذایی کم مصرف اشتباه شده است. مثال آن عدم تشخیص برگخوار با خسارت کمبود بر در یونجه است، علامت کم بود اثری ثانوی است و ممکن است نتیجه بیش از یک علت باشد. برای مثال، قند متراکم شده در ذرت ممکن است با فلاون ها ترکیب شود و آنتوسیانین (رنگدانه های بنفش، سرخ و زرد) تشکیل دهد. تراکم قند، ممکن است بر اساس چند عامل باشد، مانند عرضه ناکافی فسفر، شب های سرد و روزهای گرم، خسارت حشرات به ریشه ها، کمبود ازت، یا تاشدگی اریب برگ ها، استفاده از علائم کمبود عناصر غذایی به عنوان وسیله ارزیابی حاصلخیزی خاک مانند بستن اسب در اصطبل پس از فرار آن است. این علائم فقط هنگامی ظاهر می شوند که عرضه عنصر به قدری پایین باشد که گیاه دیگر نتواند به درستی عمل کند. در چنین مواردی اگر کود را مدت ها پیش از بروز علائم به کاربرده باشند سودمند است.

اگر علائم کمبود زود مشاهده شود می توان آن را در طول فصل رشد بر طرف کرد. این موضوع در مورد ازت، پتاسیم و بعضی عناصر غذائی کم مصرف صادق است. البته هدف اصلی رساندن هر چه زودتر عنصر محدودکننده به گیاه است. در مورد بعضی عناصر و تحت بعضی شرایط این کار را می توان با برگ پاشی انجام داد، در غیر این صورت کود کنار ردیفی داده میشود.

ازت N

ازت مهم ترین عامل محدود کننده تغذیه ای در رشد و تولید گیاهان است. به خصوص در مناطق خشک و نیمه خشک مثل شرایط کشور ایران که مواد آلی خاک کم می باشد و در نتیجه فقر ازت عامل محدود کننده ی مهمی است. ازت به عنوان کود سرک در دو مرحله اضافه شده، یکی قبل از کشت و دوم در مرحله زایشی گرچه ۷۰ درصد حجم هوا ازت بوده ولی کمبود آن در گیاه مشهود میباشد. نقش ازت در تشکیل اسید نوکلئیک و رشد و نمو شاخه ها بوده و کمبود آن باعث کمبود رشد، زردی و کوچک شدن برگ ها به خصوص در برگ های مسن و به سمت برگ های جوان و ریزش زودرس برگ ها میشود و ازت بالا باعث رشد زیاد و ترد و آب دار شدن برگ ها و برگ های گیاه رنگ سبز تیره می گیرند. در هنگام سبز بودن برگ، ازت را مصرف کرده تا رشد سبزینه ای را بالا ببرد. مواد آلی منبع تولید ازت در خاک بوده، این مواد پوسیده به صورت یون های نیترات 3-NO و آمونیاک 4+NH را آزاد و به مصرف گیاه می رسانند. هر چه نسبت C/Nکمتر باشد تجزیه سریعتر رخ می دهد و آمونیوم آزاد شده می تواند توسط نیتریفیکاسیون به یون نیترات تبدیل شود. ازت هوا می تواند توسط باکتری ها در تیره بقولات (لوبيا سانان) در ریشه و بعضی جلبک ها جذب شود. مقدار زیادی از ازت خاک توسط ریشه جذب شده و باقی مانده می تواند به راحتی از طریق آبشویی و رطوبت از خاک خارج شود. کودهای ازته به دو صورت کودهای آلی (کود دامی) خون خشک، برگ پوسیده و کودهای معدنی (آمونیوم، فسفات آمونیوم و اوره) مصرف گردد که استفاده بیش از حد موجب سوختگی، تعویق در گلدهی و ریزش برگ را سبب می شود. از آن جایی که نیتروژن از عناصر متحرک در گیاه است، علائم کمبود آن ابتدا از برگ های مسن پایینی شروع که با افزایش شدت کمبود این علائم در برگ های جوان تر نیز دیده میشود.

چون ازت جزء مهمی از مولکول کلروفیل را تشکیل میدهد و بدون وجود آن حلقه های پورفیرینی چهار طرف مولکول کلروفیل تشکیل نخواهد شد، بنابراین اولین علائم کمبود ازت رنگ پریدگی برگ هاست. برگ ها معمولا رنگ روشن، سبز مایل به زرد و زرد روشن پیدا می کنند که به علت عدم تشکیل کلروفیل است. در اواخر رشد، رنگ زرد، قرمز و بنفش مایل به قرمز نیز مشاهده می شود که در نتیجه تشکیل رنگ آنتوسیانین است. در کمبود ازت همچنین برگ های کوچک ساقه و شاخه ها لاغر هستند و معمولا با زاویه کوچکی نسبت به ساقه اصلی می ایستند.

شاخه های جانبی معمولا کم تشکیل می شود، زردی رنگ برگ زیرین زودتر ظاهر میشود. ریزش میوه و خزان زودرس برگ ها از دیگر علایم کم بود ازت است. علايم اختصاصی کم بود ازت ممكن است تا حدودی گیاهان مختلف متفاوت باشد. علایم کمبود این عنصر اگر در حالت پیشرفته و شدید نباشد با مصرف کود های ازته تا حدودی برطرف می شود. بر اثر کمبود نیتروژن ابتدا برگ های مسن سبز مایل به زرد و حتی زرد شده و اندام های نبات باریک و رشد طولی ساقه ها کم می شود. گیاه زودرس، دانه ها و میوه ها کوچک و چروکیده و در نتیجه افت شدید کمی و کیفی محصول حاصل می شود. از طرف دیگر زیادی نیترات موجب زردی و سوختگی  نوک برگ ها و سرانجام ریزش آنها می شود. در این شرایط دانه ها چروکیده، میوه ها پر آب تر و خاصیت انبارداری آنها پایین می آید. در اثر زیادی نیتروژن، رشد رویشی بیش از رشد زایشی می گردد. زیادی نیتروژن در خاک در صورتی که مقدار سایر عناصر غذایی محیط كم باشد، دوره رشد گیاه را طولانی تر کرده، گلدهی و رسیدن محصول را به تأخیر می اندازد و احتمال سرمازدگی را افزایش می دهد. در این شرایط کربوهیدرات های تولیدی صرف ساختن پروتیین شده و به همین لحاظ آب بیشتری جذب پروتوپلاسم گیاه شده و در نتیجه گیاه ترد، شکننده و مستعد ظهور آفات و بیماری ها می گردد.

علائم کمبود ازت در گیاهان زینتی مثل گل سرخ، بگونیا، میخک، شمعدانی و میمون دیده میشود. برای مثال در گل میخک وقتی ازت ناکافی باشد برگ های کوچک، ساقه ها و میان گره های کوتاه دیده می شود و تعداد غنچه و گل هم کم و محدود است. بدین معنی که کم بود ازت در رشد و کیفیت محصول اختلال ایجاد می کند.

در اثر کمبود ازت در گل سرخ برگ ها سبز روشن و سپس زرد می شوند و هم چنین غنچه ها خیلی کوچک و کم رنگ می باشند. در بگونیا برگ ها به رنگ قرمز آجری در می آیند و گیاه کوتاه و تعداد گل محدود است. در میخک برگ ها کوچک، ساقه با میان گره کوتاه، تعداد غنچه و گل محدود می باشد. در مینا، برگ ها زرد و برگ های پیر خشک می شوند و هم چنین ساقه چوبی با میان گره های کوتاه می شوند. در رز برگ ها زرد با ظاهر زنگ زده و برگ ها پس از خشک شدن همچنان روی ساقه باقی می مانند، غنچه ها کوچک بوده و خیلی به کندی رشد می کنند. درشمعدانی برگها سبز روشن با حلقه مشخص قرمز برنزی نزدیک وسط برگ، برگ های پیر به رنگ قرمز خوش رنگ با حلقه قرمز مایل به زرد نزدیک دم برگ، برگ ها پس از خشک شدن مدتی روی ساقه باقی می مانند و گل نمی دهند. در میمون برگ ها سبز روشن و زردی بین رگبرگ ها، برگ های پیر به رنگ زرد مایل به آجری در آمده و سپس خشک می شوند.

مصرف زیاد ازت برای خود گیاه مشکل ایجاد نمی کند اما در گیاهانی که خوراکی هستند بر اثر مصرف زیاد ازت تجمع نیترات در گیاه حاصل می شود. بدین صورت که نیترات احياء نشده در گیاه، تجمع پیدا کرده و برای انسان مشکل ایجاد می کند، به طوری که حتی می تواند سرطان زا باشد. مصرف زیاد ازت مشکلاتی غیرمستقیم برای گیاه ایجاد می کند و حساسیت گیاهان را به آفات و بیماری های قارچی افزایش میدهد. گیاهان با مصرف زیاد ازت مقاومت خود را در برابر سرما از دست داده و گل ها و شکوفه های آنها از بین رفته یا دچار سرمازدگی می شوند. غلظت ازت در گیاهان مختلف، متفاوت است. به عنوان مثال در گل گلايول غلظت مناسب ۳ تا ۵/۵ درصد است. یعنی غلظت بیش از۵.۵٪ زیادی ازت و کمتر از ۳٪ کم بود ازت، در نظر گرفته میشود. غلظت مناسب ازت در برگ تعدادی از گل ها و گیاهان زینتی بستگی به نوع گل، درصد ازت برگ، زمان نمونه برداری دارد. مثلا در گلایول با غلظت ۳ تا۵/۵ زمانی که دارای برگ های کامل و قبل از برداشت، در گل داوودی با غلظت ۳ تا ۵/۵٪ که چهارمین برگ از انتها شروع به جوانه گل می کند، در گل سرخ با غلظت ۳ تا ۵% و دارای برگ های کامل و در هنگام شروع گلدهی، و در میخک2/3 تا 2/5% و دارای برگ های کامل و در هنگام شروع گل دهی است.

کمبود ازت بیشتر در مرحله رشد و قبل از تشکیل جوانه گل بیشتر مشاهده می شود. در مراحل اولیه رشد گیاه مقدار ازت نباید زیاد باشد، ولی در مراحل بعدی نیترات آهک، نیترات سود، نیترات آمونیوم و سولفات آمونیاک باید به صورت پوششی در روی خاک پخش شده و به وسیله شن کش در خاک مدفون شود. می توان از سولفات آمونیاک به مقدار یک گرم در لیتر استفاده کرد و از اول تابستان با فاصله هر سه هفته یک بار گیاهان را آبیاری می کنند.