مقدار دی اکسیدکربن موجود در هوا 03/0 درصد و یا حدود ۳۰۰ پی پی ام می باشد (هر میلیون کیلو گرم هوا دارای ۳۰۰ کیلوگرم دی اکسید کربن می باشد). در مناطق صنعتی، باتلاقی و بستر رودخانه ها حدود ۴۰۰ پی پی ام و در برخی مناطق ۲۰۰ پی پی ام است. مقدار دی اکسید کربن موجود در هوا برای فتوسنتزکافی است.

کمبود دی اکسید کربن

در زمستان به علت مسدود بودن گلخانه، تبادلات هوای داخل گلخانه با محیط بیرون به کمینه می رسد. در ساعات آفتابی روز دی اکسید کربن موجود در فضای گلخانه توسط فرآیند فتوسنتز از هواگرفته شده و مقدار آن در گلخانه بسته مرتب کم می شود (کمتر از ۲۰۰ پی پی ام) که باعث کاهش فتوسنتز و توقف رشد می شود.
یک برگ آفتابگردان در حال رشد، می تواند تمام دی اکسید کربن فضای بالای سطح خود را تا ارتفاع 4/2 متری در مدت یک ساعت مصرف کند.
در یک گلخانه با تهویه مناسب و با آفتاب کامل، غلظت دی اکسید کربن در تاج گیاه به کمتر از300 پی پی ام می رسد. بدون عمل تهویه و در نتیجه رشد گیاه غلظت دی اکسید کربن کاهش می یابد.
وقتی پنجره های تهویه بیشتر از ۵ درصد ظرفیتشان باز هستند یا وقتی پنکه ها روشن هستند، غلظت دی اکسید کربن به330 پی پی ام می رسد و زمانی که پنجره ها کمتر از 5 درصد ظرفیتشان باز هستند، غلظت دی اکسید کربن به بالاتر از ۱۰۰۰ پی پی ام می رسد.
میزان دی اکسید کربن در گلخانه بسته ممکن است در مدت چندساعت به نقطه بحرانی( پایین ترین حد) تنزل کند و باعث باز ماندن گیاه از رشد شود. مقدار بحرانی دی اکسید کربن 125-25 پی پی ام است ، ادامه کمبود دی اکسید کربن باعث طولانی شدن دوره کشت و کاهش کیفیت محصول می شود. کمبود دی اکسید کربن در سایه انداز بیشتر از سایر قسمت ها است و با تهویه گلخانه می توان غلظت دی اکسیدکربن را در داخل گلخانه حفظ نمود. در ساعات آفتابی فصل زمستان در اثر مصرف دی اکسید کربن در گلخانه، مقدار آن به کمتر از ۲۰۰ پی پی ام می رسد.
میزان دی اکسید کربن در خاک بین ۲۰۰۰-۲۵۰۰ پی پی ام متغیر است. منبع تولید این گاز در خاک تجزیه مواد آلی خاک و تنفس ریشه می باشد. دی اکسید کربن از میان ذرات خاک انتشار می یابد. این گاز با آب ترکیب شده و تبدیل به کربنات و بی کربنات پتاسیم و منیزیم می شود.
وجود دی اکسید کربن در خاک با کم کردن میزان اکسیژن خاک موجب کندشدن رشد گیاه می شود. زهکشی ضعیف و غرقاب شدن خاک باعث کاهش میزان اکسیژن و افزایش دی اکسید کربن خاک می شود..

تزریق دی اکسید کربن

افزایش غلظت دی اکسید کربن تا میزان 1000-1500 پی پی ام برای اکثر گیاهان مفید است. البته افزایش دی اکسید کربن در فتوسنتز بستگی به سایر عوامل موثر در فتوسنتز دارد. غلظت بالای دی اکسید کربن برای گیاه سمی است و باعث کاهش عملکرد، کلروزه شدن (بین رگبرگ) و نكروزه شدن برگ می شود، سطح آستانه دی اکسید کربن در گیاهان مختلف متفاوت است. مثلا در گوجه فرنگی ۲۲۰۰ و در خیار ۱۵۰۰ پی پی ام می باشد.
در کاهو تزریق ۱۶۰۰ پی پی ام دی اکسید کربن باعث ۳۱ درصد افزایش محصول و ۲۰ درصد زودرسی می شود. در گوجه فرنگی مصرف1000 پی پی ام باعث ۴۸ درصد و در خیار تزریق ۱۰۰۰پی پی ام دی اکسید کربن باعت ۲۳ درصد افزایش عملکرد می شود.
وقتی دستگاه های تهویه بیش از ۵ سانتی متر باز باشند و یا پنکه های خنک کننده کار کنند، مقدار دی اکسید کربن داخل گلخانه به اندازه محیط آزاد است( حدود 300 پی پی ام ). وقتی دستگاههای تهویه کمتر از 5 سانتی متر باز باشند، میزان دی اکسید کربن تا 1000 پی پی ام قابل تنظیم و افزایش است.
در مناطق گرم مانند استان یزد، جایی که برای خنک کردن گلخانه دستگاههای خنک کننده در تابستان به طور مداوم کار می کنند، تزریق دی اکسید کربن لازم است. وقتی دی اکسید کربن در زمستان تزریق می شود، رشد افزایش و نیاز کودی نسبت به حالت عادی افزایش می یابد.
در طی روز افزایش دمای روزانه همراه با افزودن غلظت دی اکسید کربن بسیار مفید است، در حالی که افزایش دمای شبانه تاثیری نخواهد داشت. در خیار، گوجه فرنگی، کاهو و فلفل همراه با تزریق دی اکسید کربن، افزایش دمای روز ۵-۳ درجه سانتی گراد نسبت به شب (به غیر از ۸ درجه سانتی گراد که در حالت عادی در نظر گرفته می شود) ، لازم است.
پس از اطمینان کامل از تمیز بودن شیشه های پوشش گلخانه و میزان مقاومت گیاه در برابر نور، باید اقدام به تزریق دی اکسید کربن کرد. همچنین پس از آزمایش افزایش دمای اضافی ۱۰-۵درجه سانتی گراد و غلظت های مختلف دی اکسید کربن، مناسبترین افزایش دما و غلظت را تعیین نمود..
شدت نور کافی (۵۵۰۰ لوكس) همراه با دمای 5/29 درجه سانتی گراد و تزریق دی اکسیدکربن به میزان 1000-2400 پی پی ام باعث افزایش فتوسنتز به میزان ۲۰۰ برابر غلظت دی اکسید کربن 300 پی پی ام می شود. وقتی شدت نور از ۵۵۰۰ لوکس بیشتر باشد، تزریق دی اکسید کربن اقتصادی است.
مقدار گاز طبیعی مورد نیاز برای تولید دی اکسید کربن، ۲ کیلوگرم در مترمکعب حجم گلخانه است. اگر گاز مصرفی پروپان باشد، باید ۳ کیلوگرم برای هر مترمکعب حجم گلخانه مصرف شود.

زمان تزریق دی اکسید کربن

تزریق دی اکسید کربن در طول روز از طلوع آفتاب تا یک ساعت قبل از غروب صورت می گیرد. زمان تزریق به
موقعیت گلخانه و عرض جغرافیایی منطقه بستگی دارد و در فصل های پاییز وزمستان صورت می گیرد. این عمل معمولا از اواخر شهریور یا اول مهر تا اواسط فروردین – اواسط اردیبهشت انجام می شود.
در زمان تزریق کلیه دستگاه های تهویه، هواساز و خنک کننده باید خاموش و دریچه تهویه کمتر از ۵ سانتی متر باز باشد. تزریق دی اکسید کربن در طول فصل گرما به علت روشن بودن دستگاه های هواساز و خنک کننده میسر نیست.

منابع تولید دی اکسید کربن

دستگاه مولد دی اکسید کربن قادر به تولید ۱۵۰۰ پی پی ام در مساحت ۴۶۵ مترمربع می باشد. سوخت دستگاه مواد نفتی مایع، گاز، گاز طبیعی، پروپان، نفت سفید و سایر مواد سوختی است. دستگاه را معمولا از سقف آویزان می کنند. در دستگاه مولد، سوخت کالیبره شده دقیقی با یک مشعل وجود دارد. سوختن کامل باعث تولید دی اکسید کربن و آب می شود. در اثر سوختن یک کیلوگرم گاز پروپان ۳ کیلوگرم دی اکسید کربن و ا کیلو گرم آب تولید می شود. دستگاههای تولیدکننده گاز دی اکسید کربن میتوانند در بیرون گلخانه قرار گیرند و یا در سقف گلخانه نصب شوند. در حالت اول با استفاده از لوله گاز به داخل گلخانه هدایت می شود. وقتی دی اکسید کربن به حد معینی رسید، از طریق آن دستگاه یا پنکه به محیط گلخانه تزریق و با هوای گرم گلخانه در تمام فضای آن پخش می شود. گاز مصرفی خالص، اگر دارای گوگرد باشد، تبدیل به سولفات شده و باعث سوختگی برگ می شود و اگر گاز پروپیلن و بوتیلن باشد، مضر و علایم مانند اتیلن ظاهر می شود. سطح آستانه پروپیلن ۱۰ پی پی ام است و در مقادیر بیشتر باعث خسارت به گیاه می شود. در صد سولفور در پروپان نباید بیش از02/0درصد وزن کل گاز و در نفت سفید نباید بیش از 06/0 درصد وزن كل گاز باشد، سوخت ناقص تولید اتیلن و مونوکسید کربن می کند. بیشینه مقدار مجاز اتیلن05/0پی پی ام و زیادی آن باعث کاهش فاصله بین میانگره ها و افزایش تولید شاخه جانبی و آسیب به گلها می شود و بیشینه مقدار مجاز مونوکسید کربن ۵۰ پی پی ام می باشد.
سوختن نفت نیاز به اکسیژن دارد و برای تامین اکسیژن کافی در گلخانه های پلاستیکی نازک و یا گلخانه های شیشه ای که امکان بستن در آنها وجود دارد، باید یک راه ورودی برای هوا در نظر گرفت.
دی اکسید کربن در دمای پایین به صورت منجمد است که به آن یخ خشک می گویند. وقتی یخ خشک تصعید می شود، یعنی از حالت جامد به گاز تبدیل می شود، گاز دی اکسید کربن به گلخانه وارد می شود و با هوای گلخانه مخلوط می شود.
دی اکسید کربن تحت فشار به صورت مایع و گران قیمت است. ظرفهای دی اکسید کربن مایع جهت تامین دی اکسید کربن گلخانه وجود دارد و باید دی اکسید کربن مایع را با لوله به گلخانه هدایت نمود تا در اثر کاهش فشار به صورت گاز با لوله های پلاستیکی ۶-۳ میلی متر در سراسرگلخانه پخش شود. سیلندرهای حاوی دی اکسید کربن فشرده فاقد ناخالصی های مضر بوده و بر سایر روش ها برتری دارد. ۱ کیلوگرم گاز فشرده7/1 متر مکعب گاز دی اکسید کربن تولید می کند. دستگاه های مولد دی اکسید کربن که در سقف نصب می شوند، ساده، کم هزینه و مساحت قابل استفاده ۱۴۰۰-۳۶۵ متر مربع است. به دلیل تبادل هوای بیشتر میزان دی اکسید کربن درگلخانه شیشه ای بیشتر از پلاستیکی است.
تجزیه مواد آلی در اثر فعالیتهای میکروبی که باعث تولید کمپوست می شود، دی اکسید کربن تولید می کند. عیب این روش تولید بوی نامطبوع است و مقدار دی اکسید کربن تولید شده کم و سرعت آن کند است.
با توجه به شدت نور مقدار دی اکسید کربن تنظیم می شود و با افزایش دما مقدار دی اکسیدکربن افزوده شده و در موقع تهویه دستگاه خاموش می شود. در موقع تزریق دی اکسید کربن دمای گلخانه در روز نسبت به شب باید ۳ درجه سانتی گراد بیشتر از میزان معمولی باشد، یعنی دمای روز حدود ۱۱ درجه سانتی گراد بیشتر از دمای شب باشد.
گلخانه، گیاهان و خاک در روز انرژی حرارتی را جذب و ذخیره کرده و در شب این انرژی را آزاد می کنند (صرفه جویی در سوخت و جبران هزینه دی اکسید کربن). همچنین ژنراتور مولد دی اکسیدکربن، گرما نیز تولید می کند. این دو عامل مکمل حرارتی نصف یا کل هزینه سوختی که به وسیله دستگاه مولد دی اکسید کربن مصرف می شود را تامین می کنند.مقدار دی اکسید کربن بیش از ۵۰۰۰ پی پی ام نه تنها برای اکثر گیاهان، بلکه برای سلامتی انسان نیز مضر می باشد.

دی اکسید کربن خاک

مقدار دی اکسیدکربن خاک خیلی بیشتر از مقدار آن در هوای گلخانه است. غلظت آن در خاک بین 25/0-2/0 درصد متغیر است، اما ممکن است در شرایط خاص مقدار آن خیلی بیشتر باشد. دی اکسید کربن خاک از تجزیه مواد آلی خاک و به مقدار بسیار کم از تنفس ریشه گیاهان حاصل می شود.
دی اکسید کربن خاک به آرامی در اثر انتشار در خاک حرکت می کند و مقداری از آن وارد هوای گلخانه می شود. در مقابل اکسیژن از هوای گلخانه وارد خاک می شود. ممکن است دی اکسید کربن خاک با یون های هیدروژن خاک ترکیب شده و تولید اسید کربنیک نماید و یا تولید کربنات و بیکربنات کلسیم، پتاسیم و منیزیم نماید. اگر مقدار دی اکسید کربن خاک خیلی زیاد شود، رشد گیاه کند و مقدار اکسیژن خاک کاهش می یابد، که در نهایت ممکن است منجر به کاهش رشد ریشه شود. زه کشی ضعیف و غرقاب شدن باعث کاهش تهویه و در نتیجه افزایش مقدار دی اکسید کربن وکاهش اکسیژن می شود.

سایر گازهای گلخانه

ممکن است گیاهان به وسیله گازهای مضر یا سمی موجود در گلخانه آسیب ببینند. اگر گاز طبیعی که برای گرم کردن گلخانه به کار می رود به دلیل نشت یا هر روش دیگر وارد هوای گلخانه شود، می تواند به گیاهان آسیب برساند.
فقط مقدار کمی گاز طبیعی (۱۰ پی پی ام) کافی است تا باعث آسیب به گیاهان شود. گیاهان بهترین معرف ها برای تشخیص مسمومیت گازی هستند. گوجه فرنگی و همیشه بهار به غلظت بسیار پایین گاز طبیعی (۱ پی پی ام) بسیار حساس هستند. همچنین می توان از گیاه لوبیا برای تشخیص گاز طبیعی استفاده کرد، چون به غلظت 5/2 پی پی ام آن حساس است. گاز طبیعی سبب پیچیدگی و بدشکلی برگها می شود. گاز طبیعی سبب خواب رفتن گل میخک شده و گلبرگ ها در انتها به سمت بالا خمیده می شوند. همچنین ممکن است غنچه های رز قبل از بلوغ، شکفته شوند. گاهی در اثر افزایش غلظت گاز تعداد زیادی از برگها ریزش می کنند.
گل های میمون و سوسن گاز اتیلن از خود خارج می کنند. گل میمون با ریزش گلچه های خود به این گاز واکنش نشان می دهد.
گاز آمونیاک از جمله موادی است که در اثر ضدعفونی کردن خاک با بخار آب تولید می شود و هر چه مقدار مواد آلی نیتروژن دار خاک بیشتر باشد، مقدار بیشتری آمونیاک از خاک خارج می شود.
جیوه یک فلز سنگین است که در برخی ترکیبات مورد استفاده در گلخانه وجود دارد. جیوه به مقدار زیاد باعث آسیب به گیاهان می شود. منبع اصلی جیوه در گلخانه تجهیزات کنترل کننده و دماسنج ها هستند. اگر منبع نگهداری کننده جیوه شکسته شود، جیوه فضای گلخانه را آلوده می کند. لامپ های جیوه ای نیز از دیگر منابع تولید جیوه در گلخانه هستند. جیوه در گل رز باعث توقف نمو تعدادی از گل های باز شده شده، رنگ گلها تیره تر شده، برگها سوخته و ساقه های جوان زرد و سپس سیاه می شوند. اگر به هر دلیلی آلودگی جیوه در گلخانه رخ دهد باید تا حد امکان جيوه را حذف نمود و محل آلوده را با یک لایه آهن پوشاند تا آهن راه جیوه را بسته و مانع از آسیب به گیاهان شود.
پنتاکلروفنل شامل فنل کلرینه شده در حلال نفتی است. این ماده شامل حدود ۵ درصد وزنی فنل کلرینه شده است. بخار حاصل از پنتاکلروفنل برای انسان و گیاه فوق العاده سمی است و این ماده را نباید برای نگهداری چوب اسکلت گلخانه استفاده نمود. از تقطیر مواد قیری کریوزوت به دست می آیدکه برای گیاه سمی است. اگر به اشتباه پنتاکلروفنل یا کرو یوزوت برای حفاظت از چوب به کار رود، باید روی آن را با رنگ مخصوص پوشانید. B-I-N رنگ مخصوص است که سفید رنگ بوده و باید دو لایه رنگ روی چوب استفاده گردد تا از متصاعد شدن گاز سمی جلوگیری شود. ابتدا یک لایه رنگ زده و پس از گذشت یک ساعت و خشک شدن اقدام به ایجاد لایه دوم می کنند. در صورت استفاده از رنگ B-I-N فقط می توان از رنگ پلی اورتان Polyurethane) ( استفاده نمود.
موادی که به عنوان ضدزنگ در لوله های بخار به کار می روند، در اثر روشن کردن دستگاه تولید بخار، مواد فراری از جمله گزیلول و گزیلن تولید می کنند که هر دو برای گیاهان سمی هستند.
دی اکسید نیتروژن(N2O) محصول سوختن مواد سوختنی است.منبع اصلی این گاز در اتمسفر اگزوز اتومبیل است. تقریبا ۷۰ درصد دی اکسید نیتروژن اضافه شده به هوا مربوط به اگزوز اتومبیل ها است. گیاهان در غلظت های 10-200 پی پی ام دی اکسید نیتروژن واکنش نشان می دهند.
بسته به نوع گیاه، اگر گیاه به مدت 1-8 ساعت در معرض دی اکسید نیتروژن قرار گیرد، سلولها و بافتها از بین می روند. اثر این گاز تجمعی است، یعنی مقادیر کمتر این گاز در مدت زمان بیشتر باعث مرگ گیاه می شود.
پروکسی استیل نیترات (PAN) ماده سمی است که در اثر تاثیر اشعه ماورای بنفش نور خورشید بر هیدروکربن ها و اکسیدنیتریک(N2O) تولید می شود. گل اطلسی و تنباکو خیلی حساس به این گاز هستند. در غلظت 01/0 پی پی ام کلروپلاست های تنباکو تخریب شده و زخم هاگسترش می یابند. این گاز در غلظت های کمتر باعث کاهش فتوسنتز، کاهش تنفس، کاهش جذب یونی، کاهش ساخته شدن هیدرات کربن و پروتئین و کاهش فعالیت آنزیمی می شود .
ازن گاز سمی دیگری است که در نتیجه تاثیر اشعه ماورای بنفش بر گاز دی اکسیدنیتروژن تولید می شود. مقدار معمولی آن در هوا 02/0 پی پی ام و در اطراف شهرها به 05/0 پی پی ام می رسد که برای گیاهان سمی است. گاز ازن از روزنه وارد برگ گیاه شده و باعث صدمه به غشای سلولی، افزایش قابلیت عبور غشا، کاهش فتوسنتز و از بین رفتن آنزیم ها می شود. حتی اگر مقدار ازن کم باشد و باعث از بین رفتن بافت گیاه نشود، فتوسنتز را 40-70 درصد کاهش می دهد. گیاه ارکیده خیلی حساس به ازن و سایر آلاینده ها است .
دی اکسید گوگرد (SO2) در اثر سوختن روغن و ذغال سنگ تولید می شود و از طریق روزنه ها وارد برگ گیاه شده و باعث شکستن کلروپلاست، پلاسمولیز و مرگ سلول های مزوفیل برگ می شود. سلول ها و بافت هایی که در معرض این گاز قرار می گیرند، سفید شده و از بین می روند. دی اکسید گوگرد در غلظت های 3/0-1/0 پی پی ام باعث کاهش فتوسنتز و در نتیجه کاهش رشد گیاه می شود.دی اکسید گوگرد در هوای مرطوب تولید اسید سولفوریک می کند که باعث خوردگی فلزات می شود.
فلور محصول جانبی کارخانه های تولید آلومینیوم و کودهای شیمیایی از جمله سوپر فسفات است. این گاز در غلظت 5 پی پی ب(ppb) باعث کاهش 35-25 درصدی اندازه برگ نسبت به حالت طبیعی می شود. بنابراین برگ گیاهان در اثر مواجه شدن با این گاز کاهش یافته و کلروفیل از بین می رود. اثر مسمومیت فلویور تجمعی است و غلظت کم آن در دراز مدت باعث از بین رفتن گیاه میشود. گل سوسن خیلی حساس به فلور است و غلظت 25/0 پی پی ام فلور در آب باعث نکروزه شدن برگ و صدمه به آن می شود. گیاهان Chlorophytum comosum و Aspidistra
elatior به فلور حساس هستند .
گازهای تدخینی مانند کلرو پیکرین، متیل بروماید، اتیلن دی بروماید و فرمالدیید که برای ضدعفونی خاک به کار می روند، برای موجودات خاک، حیوانات، گیاه و انسان سمی هستند. اگر این مواد به طرز صحیح مورد استفاده قرار نگیرند، منجر به خسارت می شوند.

شما کشاورزان و گلخانه داران عزیز جهت دریافت مشاوره و خدمات رایگان در زمینه امور کشاورزی با کارشناسان شرکت نیلوفرپلاستیک در ارتباط باشید.