در رشد و نمو پدیده رشد، مهم ترین پدیده زیستی است که تقریبا در قسمت اعظمی از حیات زیستی موجود ادامه دارد و در بزرگ شدن تعداد و سایز سلولها مؤثر خواهد بود. رشد تا حدی ادامه پیدا می کند و بعد از آن نمو هم راه رشد اتفاق می افتد که نمو، یک حالت غیرقابل برگشت، و تمایز اندام ها و ورود گیاه از یک مرحله به مرحله دیگر است. درگیاه چمن ابتدا موضوع رشد مطرح است و ریشه به وجود می آید و بعد ساقه تشکیل می شود و بعد از مرحله استقرار و تا آن مرحله رشد هم راه، نمو است و بعد از آن بحث رشد فقط مطرح است. در گیاه داوودی مرحله به گل نشستن نمو هم راه رشد خواهد بود. محیط داخلی بافتهای تشکیل دهنده هر گیاه، مخصوصا در قسمتهای گل و برگ مداوم به وسیله محیط اطرافش متاثر می شود. عوامل فیزیکی خارجی یعنی نور، حرارت، رطوبت، هوا و غیره میزان واکنش های سلولی را تنظیم میکنند.
البته به شرطی که این عوامل به صورت متناسب و در حد قابل تحمل و مورد نیاز به گیاه برسند. گیاهان فقط تا موقعی رشد طبیعی و معمولی دارند که هر یک از عوامل محیطی در حد متناسب و به اصطلاح اپتیمم باقی بمانند. هر وقت هوا، حرارت، نور، رطوبت، آب و مواد غذایی از این حد تجاوز کنند و محدودیتی در رشد طبیعی گیاه ایجاد شود، گیاه حساسیتی نشان میدهد که نمایش دهنده رشد غیر طبیعی گیاه است. برای رشد و نمو چند عامل (عوامل درونی و بیرونی) نیاز است:
عوامل درونی: عوامل ژنتیکی و هورمون که همه اعمال حیاتی گیاه را کنترل می کند به وضعیت قرار گرفتن ژن ها بستگی دارد و برای ما زیاد قابل دسترس نیستند.
عوامل بیرونی: عوامل محیطی کنترل کردن آن در اختیار ماست و مهمترین این عوامل دما، نور، آب، رطوبت، عوامل غذایی و تنظیم کننده های رشد گیاهی می باشند.
نور: مهمترین فاکتور در پرورش گیاه محسوب می شود، با توجه به نقشی که در فتوسنتز، گل دهی و تنظیم اعمال حیاتی گیاه دارد یکی از فاکتورهای تعیین کننده در رشد و نمو گیاه است. نور مرئی (بین طول موج۳۹۰ تا۷۰۰ نانومتر) انرژی لازم برای رشد و نمو گیاه فراهم می کند. شدت، دوام و نحوه ی توزیع طیف نورانی بر روی واکنش گیاه تأثیر می گذارد.
اشعه ی فرابنفش (بین ۲۹۰ تا ۳۹۰ نانومتر) به طور معمول برای گیاهان زیان آور می باشد، عمل فتوسنتز تنها در شرایط نور مرئی اتفاق می افتاد به طوری که در طول موجهای قرمز و آبی با بیشترین راندمان رخ می دهد. در بیشتر گیاهان تغییر فاز رویشی به فاز زایشی به وسیله ی نور قرمز (۶۶۰ نانومتر) و فرو سرخ (۷۳۰ نانومتر) کنترل می شود. شدت روشنایی بیشترین تأثیر را در عمل فتوسنتز دارد.
عمل فتوسنتز، تنفس و دیگر فعالیتهای ضروری گیاه، در بر گیرنده ی تعداد زیادی فعل و انفعالات شیمیایی می باشند که تحت تأثیر محیط زیست گیاه است. یک گل خانه باید به گونه ای طراحی شود که با ایجاد یک محیط مناسب برای گیاه به تجارتی سودمند در این زمینه کمک کند.
عمل فتوسنتز انرژی روشنایی را با طول موج ۳۹۰ تا ۷۰۰ نانومتر به انرژی شیمیایی قابل استفاده توسط گیاه سبز تبدیل می نماید. در این فرایند دی اکسید کربن (CO2) و آب (H2O) هم راه با انرژی نورانی و کلروفیل به کربوهیدرات ها و اکسیژن تبدیل می شوند.
عمل تنفس بر عکس عمل فتوسنتز می باشد، عملی که در آن کربوهیدرات ها و چربی ها شکسته می شوند و در نتیجه CO2 و H2O و انرژی آزاد می شود. این واکنش تحت تأثیر دما بوده به طوری که برای اکثر گیاهان در محدوده ی بین ۵۰ تا ۸۵ درجه فارنهایت بیشینه مقدار خود را دارد. میزان فتوسنتز نیز بستگی به دما، شدت روشنایی، آب و در دسترس بودن مواد غذایی دارد. در این میان عمل تنفس به دما بسیار حساس است.
گیاهان نور پسند در نور کامل خورشید، بدون هیچ گونه تأثیر منفی رشد می کنند، در حالی که گیاهان سایه پسند اگر شدت نور بالاتر از سطح مشخصی باشد آسیب می بیند. واکنش گیاهان به طول روز و شب را پدیده ی فتوپریودیک می گویند. پدیده ی فتوپریودیک بر گل دهی مؤثر است و معمولا مستقل از شدت نور می باشد. گیاهان در سه گروه روز بلند، روز کوتاه و یا روز خنثی (بی تفاوت به طول روز) همراه با طول تاریکی که از طول روشنایی مهمتر می باشد، دسته بندی می شوند. تعداد سیکل ۲۴ ساعته ی دوره ی روشنایی/ تاریکی مورد نیاز برای شروع گل دهی در گیاهان با گونه ها و واریته های مختلف، متفاوت می باشد.
گیاهان برای تهیه غذا به روشنائی احتیاج دارند. نور ممکن است بوسیله اشعه مستقیم خورشید یا اینکه بطور غیر مستقیم بتابد.شدت نور مستقیم ممکن است کم یا زیاد باشد.معمولا در گوشه های اتاق نور بطور غیرمستقیم و به مقدار کم به گیاهان می رسد. اغلب گیاهان گل دار مثل گل شب بو و غیره حداقل نصف روز نور مستقیم خورشید را لازم دارند تا جوانه های گل شان رشد کند و باز شوند. کاکتوس ها و انواع دیگر گیاهان گوشتی نیز به نور مستقیم خورشید نیازمندند.
برای این که رنگ زیبای کروتون تغییر نکند، باید آن را در نور مستقیم قرار داد. نور شدید آفتاب به دلیل این که از عمل کربن گیری جلوگیری می کند و تعریق را در گیاه افزایش میدهد زیان آور و در نتیجه رشد گیاه، به تعویق می افتد.
عشقه، فیلودندرون، بگونیای برگی، پیرومیا و در اسنا، که دارای برگهای زینتی هستند و به همین منظور هم کاشته می شوند، باید در نور غیر مستقیم خورشید با شدت زیاد قرار بگیرند. همچنین گیاهان لطيف مثل، بنفشه آفریقایی نیز نور غیر مستقیم به مقدار زیاد لازم دارند. در گوشه های کم نور اتاق نباید گیاهان گلدار را قرار داد.
گیاهان برگی را اگر یک یا دو هفته برای تزئینات در محل کم نور قرار دهند، باید بعد از این مدت جایشان را عوض کنند و آنها را در محل روشن تری قرار دهند و یا این که باید دو دسته گلدان آماده کرد و هر هفته جای آنها را عوض کرد. یعنی یک سری را برای دکوراسیون در محلی که نور کم است و سری دیگری را در محل روشن قرار داد. گیاه سنت پولیا در شدت نور زیاد تقریبا ۱۵ هزار لوکس کاملا زرد می شود. در این مورد ۱۵ هزار لوکس بسیار زیاد بوده و حد مطلوب همان ۱۱ هزار لوکس می باشد. بنابراین در هنگامی که شدت نور زیاد است، در خاک کردن مقداری از گیاه ضروری می باشد. به عنوان مثال وقتی که ابتدای ساقه ی گل مریم ها مخصوصا مریم کاندیدوم در خاک قرار داده می شود رشد بهتری می نمایند. سیکلامن نیز اگر سطحی کاشته شوند، سطح بالای پیاز سفت شده و رشد گیاه کندتر می گردد. در گلخانه ها، بعضی از گل ها حتما باید در موقع گل دهی از نور کمتری بهره گیرند و الا رنگ طبیعی خود را از دست داده و سفید می شوند. در داوودی و میخک، سفید شدن گل در نور بیشتر کاملا رایج می باشد. در کل گلخانه ها را باید از اول خردادماه تا آخر شهریورماه با یک سیستم سایه کننده پوشانید تا حداقل ۲۵ تا ۶۵ درصد از شدت نور متناسب با نوع گیاه کاسته شود. گیاهان سایه پسند یعنی آنهائی که به نور کم احتیاج دارند مثل برگ عبائی و بعضی از سرخسها و پوتوس را می توان در نور کم یعنی در گوشه های اتاق قرار داد. اثر نور از سه جنبه کمیت، کیفیت، مدت تابش نور مورد بررسی قرار می گیرد:
کمیت نور: بر اساس فصل سال و نوع محصول برای داشتن بهترین کیفیت باید نسبت به کاهش یا افزایش شدت نور اقدام کرد.کمیت یا شدت نور عبارتست از مقدار امواج نورانی که در واحد زمان به واحد سطح می رسد و واحد اندازه گیری آن فوت کندل (Lux7/10=Foot candle) یا لوکس می باشد.
الف) واحد لوکس: مقدار امواج نوری که در زمان معین به واحد سطح می رسد.
ب) فوت کندل: میزان نوری که از یک شمع در فاصله ۱ فوتی (هر فوت 5/30 سانتی متر است) به شئیمی رسد.
با توجه به نقش تعیین کننده نور در فتوسنتز گیاه و تأمین بخشی از دمای گلخانه، تنظیم نور( شدت، تابش و نوع منبع روشنایی) درون گلخانه با درنظر گرفتن نوع محصول و اقلیم منطقه صورت گیرد. لازم به ذکر است که شدت نوری لازم برای گیاهان گلخانه ای بین 10000 تا 70000 لوکس می باشد و استفاده از دستگاه نورسنج، لوکس متر در گلخانه ها با توجه به شرایط اقلیمی منطقه( ابرناکی) الزامی است. شدت نور در ماه های تابستان در حوالی ظهر در حدود 200 هزار لوکس بوده در صورتی که در همین ساعات در فصل زمستان به 40 تا 50 هزار لوکس می رسد. شدت نور در روزهای تاریک زمستان به 6 تا 7 هزار لوکس نزول می کند.
در بیشتر نقاط ایران شدت نور به اندازه کافی و گاهی چندین برابر بیشتر از نیاز گیاه است. در روزهای آفتابی، شدت نور اغلب به ۱۰۰۰۰ فوت کندل می رسد. شدت نور بر روی پاره ای از اعمال گیاهی از جمله فتوسنتز اثر می گذارد. گل ها در شدت نورهای متفاوت عکس العمل های متفاوت از خود نشان می دهند. کاهش شدت نور در گل هایی که به نور بیشتری نیاز دارند سبب بدقواره شدن گلها و افزایش فواصل برگهای مسن و برگهای جدید، کوچکترشدن برگهای تازه، ریزش برگهای مسن، طویل شدن شدن ساقه و در برخی گیاهان مثل کروتون یا حسن يوسف باعث سبز شدن برگهای ابلق و رنگی آنها می شود. افزایش نور نیز مانند کاهش آن در مورد بعضی از گیاهان باعث زرد شدن برگها، سوختگی و پژمردگی می شود (به دلیل تبخیر بیش از حد، موجب اختلالات ظاهری در گیاهان و نهایتا به پژمردگی گیاهان می انجامد). اصولا تابش نور مستقیم و شدید برای اکثر گیاهان آپارتمانی مضر است و به نقطه اشباع نوری بستگی دارد. نقطه اشباع نوری یعنی نقطه ای که در آن میزان نور دریافتی توسط گیاه به طور کامل مورد استفاده قرار می گیرد و گیاه در این نقطه حداکثر فتوسنتز را دارد و نور بیش از حد سبب سوختگی در گیاه می شود. نقطه اشباع نوری در گیاهان متفاوت است مثلا در کاکتوس ها این نقطه بالا و در سرخسها و یا بنفشه آفریقایی پائین است. همه گیاهان به استثنا گیاهان سایه پسند در فصولی از سال از جمله اواسط پائیز تا اوایل بهار که میزان نور کمتر است در صورت افزایش میزان شدت نور، میزان محصولاتشان نیز افزایش می یابد.
اسکلت گلخانه می تواند در میزان نور ورودی به گل خانه نقش به سزایی داشته باشد، ساده بودن قابهای شیشه ای روی گل خانه، ظرافت قابها و نیز افزایش عرض پوشش قابها، میزان شدت نور وارده به داخل گل خانه را افزایش می دهد، همچنین نوع پوشش گلخانه در میزان نور وارده موثر است. از كل نور تابیده شده بر شیشه ۸۹ درصد از آن عبور می کند.
میزان کاهش نور تابیده شده به گلخانه های شیشه ای عبارت است از ۱۰ درصد توسط اسکلت و ۵ درصد توسط قاب شیشه ای و ۷ درصد شیشه ها و ۷۸ درصد نور وارد گل خانه می شود. شیشه ها را باید در پاییز و زمستان از موادی که برای کاهش شدت نور ورودی با رنگ پوشیده شده اند پاک کرد. این مواد حدود ۲۰ درصد میزان نور ورودی را کاهش می دهند.
فایبرگلاس در شرایطی که شدت نور بیشتر باشد نسبت به شیشه قابلیت عبور کمتری دارد (۸۶ درصد) اما اگر شدت نور کمتر باشد فایبرگلاس ارزش زیادی دارد. در رابطه با پوششهایی چون پلی اتیلین و فایبرگلاس تعویض به موقع پوشش نقش به سزایی در میزان نور ورودی به گل خانه دارد. میزان نور عبوری در پلی اتیلن های دولایه (۸۴ درصد) در مقایسه با یک لایه شیشه (۸۹ درصد) کمتر است، اما این کاهش عبور نور به علت استفاده نکردن از قاب ها بطور کامل جبران می شود.در بسیاری از گلخانه ها به منظور کاهش شدت نور در فصل تابستان از ابزار و وسایل و مواردی که ایجاد سایه کنند استفاده می شود. مقادیری از این مواد به همراه مقدار زیادی گرد و خاک روی شیشه های گلخانه باقی می ماند و چون این مواد باعث کاهش میزان نور عبور یافته به میزان 20 درصد به داخل گلخانه می شود که در این مورد شستشوی پوشش گلخانه به منظور افزایش شدت نور توصیه می شود. کاهش نور در رابطه با بسیاری از گیاهان گلخانه ای در فاصله زمانی اواسط بهار تا اوایل پاییز امری ضروری است. این عمل به دو طریق: 1) پاشیدن مواد جلوگیری کننده از عبور نور روی پوشش گلخانه. ۲) نصب پرده های مخصوص بر روی گل خانه یا درون گلخانه در ارتفاع بالاتر از قد انسان، امکان پذیر است.
رایج ترین روش سایه دار کردن گلخانه ها، پاشیدن موادی مانند شیر آهک یا گل و مل که نسبتا خوب بر روی شیشه ها می چسبد، در اردیبهشت ماه بر روی شیشه ها پاشیده می شود. ولی اواخر شهریور ماه حتما باید شیشه ها را با برس و آب تمیز کرده و کاملا سفید نمود. این عمل مستلزم صرف نیروی انسانی زیادی است.
اگر ایجاد سایه صرفا برای حفظ گلها باشد می توان از قطعات حصیر در فاصله ۳۰ سانتی متری زیر سقف از داخل گلخانه استفاده کرد، برای مثال پرورش گلهای داوودی و شمعدانی در شرایط نور کامل و شدید امکان پذیر است، ولی گل های آنها بر اثر تابش نور آسیب می بیند. استفاده از قطعات حصیر بر روی پوشش گلخانه و کاهش شدت نور در زمانی که این گیاهان سرگل هستند می تواند بسیار موثر باشد.
استفاده از چادر معمولی و یا پلاستیکی که به طور دستی یا اتوماتیک جمع آوری و یا گسترده می شود نیز بسیار رایج است. رنگ پلاستیک زرد یا قهوه ای بوده و با استفاده از یک سری قرقره و طناب باریک جمع آوری و با گسترده می شود.
در بعضی از گل خانه ها سیستمی به کار گرفته اند که با پاشیدن محلول های رنگی به طور مرتب بر روی شیشه ها، در مواقع شدید بودن تابش آفتاب شدید که در این روش موتور دستگاه متصل به یک پمپ بوده و به وسیله یک سلول فتو الکتریک کنترل می شود.
استفاده از مواد پاشیدنی سایه انداز و همچنین نصب پرده های مخصوص در داخل گلخانه ممکن است موجب کمبود نور در روزهای ابری و صبح و عصر شود، برای حل این مشکل امروزه از دستگاه های مدرنی که به وسیله سلول های نوری (فتوسل) به طور اتوماتیک کار می کنند و با پرده های مخصوص مقدار ورود نور را تنظیم می کند استفاده می شود. این سلول های نوری به آسانی همانند ساعت قابل تنظیم بوده و نیاز به عملیات دستی در گلخانه را در این زمینه از بین می برد. می توان با کمک کامپیوتر برنامه تنظیمی بر اساس نوع گیاه، زمان کاشت و شرایط لازم را به طور دقیق در گلخانه پیدا کرد.
در کل کم کردن شدت تابش آفتاب و تاریک کردن کامل گلخانه در مرحله اول فورساژ کاملا ضروری است. این مدت برای گیاهان مختلف بوده، مثلا در آزالیا ۵ تا ۶ روز، موگه ۱۰ تا ۱۴ روز، لاله و سنبل ۶ تا ۸ روز است. بلافاصله پس از سپری شدن مدت فوق عمل تاریک کردن باید قطع شود؛ زیرا ادامه تاریکی باعث افتادن برگ آزالیا و یا سفید شدن زیاد لاله و سنبل می گردد. در بعضی از مناطق به هنگام زمستان، نور آفتاب برای انجام صحیح فتوسنتز برای بعضی از گیاهان کافی نیست. این مسئله در روزهای کوتاهی که مدت روشنایی بین ۸ تا۱۰ ساعت می باشد موجب کند شدن رشد و سفید شدن گیاهان می شود. گل سرخ های گلخانه ای کاملا به این مسئله حساس می باشند. بنابراین در گلخانه ی گرمی با دمای 20 درجه سانتی گراد مقدار نور حداقل باید 500 لوکس باشد. در گلخانه های معتدل، گلخانه های ازدیادی و گلخانه های فورساژ اگر مقدار نور کم باشد، بویژه به هنگام صبح و عصر به منظور جلوگیری از سفید شدن برگها و دراز شدن گیاهان، ایجاد یک سیستم نور مصنوعی کاملا ضروری می باشد.
طول روز بسته به فصل سال و عرض جغرافیایی تغییر می کند. در نیم کره شمالی طول روز در چهار روز از سال اهمیت ویژه دارد.
1-اول فروردین(21 مارس): که خورشید مستقیما بالای خط استوا قرار می گیرد و در این روز، طول روز و شب مساوی و برابر ۱۲ ساعت است و به آن اعتدال بهاری می گویند.
۲- سی و یکم خرداد (۲۱ ژوئن): که خورشید به شمالی ترین قسمت بالایی خط استوا می گیرد و طولانی ترین روز و کوتاه ترین شب سال است و به آن انقلاب تابستانی می گویند.
۳- سی ام شهریور (۲۱ سپتامبر): که خورشید مستقیما بالایی خط استوا است و طول روز و شب مساوی است و اعتدال پاییزی نامیده میشود.
۴- سی ام آذر (۲۱ دسامبر): که خورشید در جنوبی ترین قسمت زیر خط استوا قرار می گیرد و کوتاه ترین روز و بلندترین شب سال است و انقلاب زمستانی نامیده می شود (شب یلدا).
تأمین نور مکمل: نور مصنوعی از روشن کردن گلخانه ها با استفاده از یک سیستم تولید کننده ی نور به مدت 5 تا ۸ ساعت می باشد که علاوه بر نور طبیعی به گیاه داده می شود. استفاده از نور مصنوعی باعث کاهش زمان گل دهی می شود، کوتاه کردن طول روز موجب تاخیر در گل دهی گیاهان روز بلند و تسهیل در گل دهی گیاهان روز کوتاه می شود. روشن کردن لامپهای فلورسنت با طول 20/1 متر و قدرت ۴۰ وات که برای هر متر مربع از ۴ لوله از تابلت با قدرتی معادل ۱۶۰ وات بر متر مربع و لامپ های رشته ای به صورت یک در میان و در فواصل دومتری در گلخانه به مرتفع شدن گیاهان کمک می کند. از آن جایی که نور در اعماق مختلف گیاهان مختلف است با کنترل آن می توان رشد گیاه را به آن سمت سوق داد، در طول فصل پائیز و زمستان شدت نور در بسیاری از گلخانه های جهان از حد مطلوب کمتر است، استفاده از نور مکمل در این بازه های زمانی و نصب لامپهای مخصوص (با توجه به نوع نیاز) در گلخانه این مشکل را از میان بر می دارد. انواع لامپ هایی که می توان در گلخانه مورد استفاده قرار داد را به ۳ دسته کلی طبقه بندی می شوند:
۱) لامپهای با نور سفید: لامپهایی با نور سفید معمولا به عنوان مکمل نوری استفاده نمی شوند؛ زیرا این لامپها حرارت بیشتری تولید کرده، کیفیت نوری آنها ضعیف بوده و راندمان آنها نیز کم است. بازده و راندمان تبدیلی این لامپها نیز بسیار کم است و فقط ۷ درصد انرژی الکتریکی آنهابه انرژی نورانی تبدیل می شود. به علت پائین بودن ارزش نور تکمیلی لامپهای مولد نور سفید، از آنها برای فتوپریود، (طول مدت روشنایی) استفاده می کنند.
۲) نورهای فلورسنت: لامپهای فلورسنت لامپهایی هستند که به طور معمول و متداول در اتاق های کشت و بخشهای محدود گل خانه جهت جوانه زنی بذور به کار می روند. این لامپها در رشد و نمو موثر هستند. عیب این لامپ ها قدرت ولتاژ پایین است و لازم است که تعداد زیادی لامپ مصرف شود که در این صورت هزینه سیم کشی و نصب زیاد آنها باعث ایجاد سایه روی گیاهان می شود. لامپ های سرد و مهتابی گرم بازده خوبی دارند (۲۰درصد) و معمول ترین لامپ فلورسنت برای رشد گیاه هستند. نور در این لامپ ها نزدیک نور آبی است.
3) نورهایی که با تخلیه الکتریکی دارای شدت زیاد ( جیوه ای با فشار بالا، متال هالید، سدیمی با فشار پایین و سدیمی با فشار بالا): لامپ های تخلیه الکتریکی با شدت بالا جهت تکمیل سیکل رشد و نمو گیاهان در گلخانه کاربرد دارند. این لامپها ارزان و کاربرد آنها ساده است. راندمان تبدیل انرژی الکتریکی به نورانی آن حدود 20 درصد می باشد.
استفاده از نور مکمل در بسیاری از گیاهان مخصوصا در گلهای داوودی، شمعدانی، بگونیای الاتیور و رزها مرسوم است. معمولا مدت زمان برای تأمین تابش نور به گیاهانی که نور مکمل دریافت می کنند، ۱۶ تا ۱۸ ساعت بوده و این مدت شامل زمان تابش طبیعی و نور لامپ های مخصوصی است که در طول شبانه روز به گیاه مورد نظر می رسد. مدت زمان خاموش کردن لامپهای مکمل وقتی است که نور خورشید طبیعی محیط را کاملا روشن کرده باشد. در این زمان نور باید دو برابر نور تكمیلی لامپها باشد. تابش ۲۴ ساعته در مورد اکثر گیاهان مضر و یا بی اثر است. لامپهای حرارتی، همراه با لامپهای فلورسنت که تقریبا نور تولید شده ي آنها شبیه نور آفتاب است، در فورساژی پیازهای لاله و سنبل نتیجه خوبی داده است. ضمنا دوام این لامپ ها بسیار زیاد بوده و مقدار نور مورد نیاز در حدود ۱۰۰ وات بر متر مربع می باشد. به منظور اخذ نتیجه مطلوب مقدار نور حداقل باید به هزار لوكس برسد. بنابراین استعمال حداقل ۱۰۰ وات در متر مربع ضرورت دارد. مدت روشن کردن، حداقل ۷ تا ۸ ساعت در شبانه روز می باشد که در نتیجه مجموع ساعات روشنایی بالغ بر ۱۵ تا ۱۶ ساعت می گردد. به طور کلی در ماههای آذر، دی و بهمن لامپ ها به مدت ۸ ساعت روشن می شوند. بهتر است این ۸ ساعت در دو موقع يعني به هنگام غروب آفتاب و قبل از روشن شدن هوا اجرا گردد.
از گونه های بسیار حساس، گیاهان تیره برومیلیاسه، أنواع أكمئا به ویژه گونه ي أكمنا فاسیاتا، بگونیای پیازی، بگونیای علفی، قلمه داوودی، خزانه بذرکاری انواع سرخسها، گلوکسینیاها و شیپوری گلخانه را نام برد. نور مصنوعی علاوه بر خزانه بذرکاری و قلمه کاری، در حالت بلوغ گیاهان نیز به منظور تسریع در رشد و گل دهی آنها مورد استفاده قرار می گیرد. مدت استفاده در این حالت ۶ تا ۷ ساعت در روز بوده و شدت نور بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ لوكس نوسان دارد. با این عمل ۲ تا ۳ ماه گل دهی گیاهانی نظیر آکمئا فاتسيا را می توان جلو انداخت. میزان نور مصنوعی در مورد شمعدانی معمولی ۶۰۰ تا ۸۰۰ لوکس و در مورد سنت پولیا ۶۰۰ لوکس می باشد. دمای گلخانه هایی که مجهز به نور مصنوعی هستند، تا حدی باید بالا باشند. بعضی از پیازها در حالت فورساژ، اگر در شرایط نور مصنوعی قرار گیرند دارای گل های نسبتا پر رنگ و شاخه های قوی خواهند بود. مقدار نور قابل توصیه برای لاله و سنبل در حدود ۱۰۰۰ لوکس می باشد.
واکنش گیاهان در مرحله جوانی (مرحله نشا در خزانه یا جعبه نشا) زیاد و به مرور زمان از شدت آن کاسته می شود. برای یک بستر کاشت به عرض 2/1 متر، یک رشته لامپ ۶۰ واتی به فاصله 2/1 متر از هم و در ارتفاع 5/1 متر بالاتر از سطح خاک بستر کشت و برای دو بستر یک رشته لامپ ۱۰۰ واتی به فاصله 8/1 متر از هم و در ارتفاع کمتر از 8/1 متر نیاز است. برای روشن کردن هر مترمربع مساحت گلخانه 16 وات نور موردنیاز است. روش نورپردازی بستگی به نیاز محصول از قبیل میزان نور موردنیاز سکوی کشت، مساحت نوردهی دارد. برای مثال میزان نور موردنیاز گلخانه ای به مساحت 40*12 متر را در صورتی که میانگین نور موردنیاز آن 25 وات بر مترمربع باشد برابر با 12 کیلووات خواهد بود.
480=12×40= مساحت گلخانه
کیلووات12=وات12000=25×480= میزان نور مورد نیاز
در گلخانه فوق در صورتی که 2000 لوکس نور مورد نیاز باشد و از لامپهای مهتابی 40 وات که قابلیت تبدیل 25 درصد انرژی الکتریکی را به نور دارند استفاده شده است تعداد واندازه (وات) لامپ فلورسنت موردنیاز را حساب کنید( یک وات نور قابل مشاهده برابر 683 لومن است).
متر مربع ۴۸۰=۱۲×۴۰=مساحت گلخانه
(مساحت÷لومن= لوكس) لومن ۹۶۰۰۰۰= ۴۸۰×۴۸۰=كل نوری که بایستی تامین شود
141=40÷5622= تعداد لامپهای فلورسنت ۴۰ مورد نیاز
در صورتی که نور مورد نیاز گلخانه ای فانتزی به ابعاد ۲×۴ متر ۵۳۰۰۰ لوکس باشد، و به این گلخانه ۵۰۰ وات بر متر مربع نور خورشید می رسد و مابقی بایستی از طریق نور مصنویی تامین شود و در صورتی که ۲۰ درصد انرژی الکتریکی لامپهای فلورسنت به انرژی نور تبدیل شود و قدرت آنها ۱۲۵ وات باشد، تعداد و میزان کل لامپ فلورسنت لازم را حساب کنید(یک وات نور خورشید برابر ۹۶ لومن است).
لومن ۴۲۴۰۰۰=۲×۴×۵۳۰۰۰=كل نور مورد نیاز گلخانه
لومن384000=2×4×96×500=نور دریافت شده از طریق خورشید
لومن۴۰۰۰۰= 42۴۰۰۰-38۴۰۰۰ = نوری که بایستی از طریق لامپ تامین شود
وات56/58=683÷40000= وات مورد نیاز
در یک میز هیدروپونیک ۳۲۰×5/22 سانتی متر در صدد نصب لامپهای ۴۰۰ واتی (HID) می باشیم، شدت نور مورد قبول ۸۶۰۰ لوکس (FC ۸۰۰) است.
با توجه به این که شار روشنایی موثر از یک لامپ HID سدیمی W 400برابر ۳۸۴۰۰ لومن است. تعداد قاب ها برابر با حاصل ضرب سطح روشنایی در مساحت سطحی که باید روشن شود، تقسیم بر شار روشنایی موثر:
24=38400÷128×9×800=N
نحوه نصب قابها با فاصله بندی افقی و ارتفاع از سطح محصول مشخص می شود. اگر H ارتفاع، L فاصله ی بین قابها در امتداد ردیفها و B فاصله ی بین خطوط باشد آن گاه، برای یک لامپ سدیمی فشار بالای
1078/400-PL، جهت حصول به کمینه یکنواختی ٪80، مقدار L نباید از H 55/1 و 7/2 بیشتر شود. این روابط برای هر لامپی بسته به نوع آن و کارخانه ی سازنده تفاوت می کند.
قابها باید به صورت عمود بر میز نصب شده و فاصله ی آنها در امتداد طول میز ۵ فوت و ۳ اینچ باشد. واکنش رویشی گیاهان رابطه ی مستقیمی با میزان انرژی نوری دریافتی سطح برگ آنها دارد. برگهای بالایی گیاه نور بیشتری دریافت کرده تمایل به رشد بیشتری دارند.
فتوپریودیسم: فتوپریودیسم عکس العمل گیاه به سیکل شبانه روز است که بر این اساس گیاهان به دو گروه «شب کوتاه» و «شب بلند» تقسیم می شوند؛ زیرا مکانیسمی که به گیاه اجازه می دهد مسیر زمان را دنبال کند در واقع به دوره تاریکی وابسته است و بر این اساس گیاهان مختلف را باید در معرض تیمارهای شب کوتاهی و یا شب بلندی قرار دارد. برای مثال گل داوودی از گیاهان شب بلند می باشد این گیاه برای رشد اندام های مناسب هوایی جهت تولید و نگهداری گل های بزرگ باید مدتی در شرایط شبهای کوتاه قرار گیرد. پس از اتمام طول دوره شبهای کوتاه این گیاه را در شرایط شبهای بلند به منظور تحریک گل دهی و تشکیل گلهای مطلوب قرار می دهد. برای تیمار شب کوتاهی لازم است شبها را با روشن کردن چراغ کوتاه کرد، در این تیمار از لامپ های سفید که بخش بیشتر پرتوهای نوری حاصل از آنها در حوالی نور قرمز می باشد استفاده می کنند.
تیمار شب بلندی در فصل تابستان که شبها کوتاه است با کمک یک پرده مات در بعدازظهرها و صبح ها اعمال می شود و به این ترتیب که معمولا از ۷ بعدازظهر تا ۷ صبح فردا از این پرده استفاده می شود. بنابراین با توجه به نوع گیاهی که در گل خانه کشت می شود، همچنین شدت نورهای مورد نیاز باید در این زمان تأسیس گل خانه نصب لامپ های مخصوص و یا جای لازم برای نصب پرده در زمان های مورد نیاز در نظر گرفته شود.
گیاهان مختلف برای عمل فتوسنتز به شدت نورهای خاص نیاز دارند و بر طبق این احتیاج گیاهان زینتی را به ۴ دسته تقسیم می کنند:
١- گیاهان سایه دوست: به شدت نور کم احتیاج داشته و باید دور از نور مستقیم خورشید باشد. سایه برای کلیه گیاهان برگ سبز کاملا ضروری است؛ زیرا نور زیاد موجب تقليل سطح برگ و کوچک شدن آن ها می گردد. مانند؛ فیلودندرون، پتوس، برگ عبایی، مارانتا، سانسوریا، آگلئونما، سینگونیوم، فيكوس الاستیكا، آروکاریا، شمشیری و غیره.
۲- گیاهان آفتاب دوست: به شدت به نور زیاد (مكان آفتاب گیر) احتیاج داشته مانند: گل یخ، گل داوودی، کاکتوس ها، شمعدانی، گل نرگس، بنت القنسول (سرخ برگه)، گلایول، میخک، گل سرخ، ترشک، ژینورا، عشقه ابلق، کروتون، برگ نو، کاملیا، بامبوس، آگاو، دراسنا، شاپسند و غیره.
۳- گیاهان سایه آفتاب دوست: حد فاصل گیاهان سایه دوست و آفتاب دوست می باشد؛ مثل دیفن باخیا، فاتسيا، مارانتا مشکی، سیکاس، آنتوریوم، بنجامین، کروتون، دراسنا، بنفشه، بگونیا، فیکوس، پتوس ابلق، حسن يوسف، بنجامین ابلق، برگ بیدی و غیره. لازم به ذکر است بعضی از گیاهان نظیر فرزيا، فیتونیا، آنتوریوم حتما باید در محل نیم سایه قرار داده شوند و برخی دیگر مانند اریزین ها، آلترنانترها باید در محل نیم سایه ی منقطع قرار گیرند؛ زیرا در نیم سایه ی دایمی برگهای آنها به حد کافی رنگ نمی گیرند.
۴- گیاهان زینتی غیرحساس: این گیاهان در یک محدوده وسیع شدت نور رشد می کنند مانند؛ زرشک، یاس زرد و غیره.
کیفیت نور: امواج نوری که از خورشید به زمین می رسند دارای طول موج هایی بین ۱۰۶ تا ۱۴ ۱۰ نانومتر می باشند که در آنها فقط امواج بین ۳۸۰ نانومتر (بنفش) و ۷۶۰ نانومتر(سرخ) قابل رویت است و طیف مرئی را تشکیل می دهد.
نورهای مختلف کارهای مختلفی در گیاه انجام می دهند، مثلا گیاه در نور سبز قادر به عمل فتوسنتز نیست، در حالی که نور سرخ و آبی باعث حداکثر عمل فتوسنتز می شوند، یا برای تولید رنگ قرمز در سیب و یا بنفش در بادمجان، نور آبی بنفش لازم است (به همین جهت قسمت زیر کلاهک بادمجان که نور بدان نمی رسد سفید باقی می ماند). اگر روی قسمتی از میوه نارس سیب که هنوز رنگ نگرفته را با موم بپوشانیم (یعنی مانع رسیدن نور به آن قسمت از پوست میوه بشویم) و بر روی موم مطالبی را بنویسیم به طوری که موم سوراخ دار بشود، پس از یکی دو ماه مطلب نوشته شده، به خط قرمز روی سیب ظاهر خواهد شد. برای گل دادن، گیاهان احتیاج به نور سرخ و فرو سرخ دارند. اشعه مادون قرمز با طول موج ۳۰۰ تا ۴۰۰ نانومتر باعث صدمه به گیاه شده و غیر قابل رویت با چشم انسان است. اشعه ماورای بنفش با طول موج ۷۰۰ تا ۷۵۰ نانومتر خارج از حس بینایی انسان است و ضروری برای رشد گیاه است اما در فتوسنتز گیاه بی تاثیر است. طیف نوری (۷۶۰-۳۸۰ نانومتر) در فتوسنتز حداکثر نقش را دارد. میزان فتوسنتز در نور قرمز و آبی حداکثر است. اگر گیاه فقط در معرض نور آبی قرار گیرد رشد كاهش و اندام های گیاه سیفت و تیره می شود و اگر گیاه در معرض نور قرمز قرار گیرد رشد گیاه، افزایش و اندام های گیاه نرم و لطیف می شود. برای انجام فتوسنتز تمامی طول موج های نور لازم است. برای تولید رنگ قرمز و تولید عطر، نور آبی و بنفش لازم است و برای گلدهی به نور قرمز و مادون قرمز نیاز است.
نور سبز: در این نورگیاه قادر به فتوسنتز نیست.
نور آبی: گیاه قادر به فتوسنتز و ایجاد عطر در گلها می شود.
نور قرمز: گیاه قادر به فتوسنتز و تولید گل در گیاه است.
نور بنفش: در گیاهان باعث ایجاد عطر و گلدهی می شود.
مدت تابش نور: مقدار نوری که به نقاط کره زمین تابیده می شود به طول مدت تابش و زاویه تابش بستگی دارد. به علت کرویت زمین، نور خورشید در نقاط مختلف و در ساعات مختلف روز با زوایای مختلفی می تابد. یعنی در استوا به صورت عمودی و در قطب ها کاملا مورب به زمین تابیده می شود. بنابراین نور خورشید بر حسب زوایه تابش خود، فاصله کمتر یا بیشتری را در جو( اتمسفر) طی می کند و از همین روست که میزان انرژی دریافتی زمین در نقاط مختلف و در فصل های مختلف فرق می کند. طول مدت تابش طول روز در رشد و گلدهی در گیاهان اثر مثبت داشته، و طول آن در گیاهان برای دسته گل های زینتی از نظر نیاز نوری و مقدار تناسب نور جهت تولید گل به سه دسته تقسیم می شوند:
الف: گیاهان روز بلند LDP (تابستان): گیاهان روز بلند برای تولید گل به طول روز بین ۱۲ تا ۱۴ساعت و یا بیشتر نیاز دارند اکثر گیاهان یکساله و گلهای تابستانه نظیر آهار، ارقام جعفری، گل ناز، ارقام پاکوتاه اطلسی، ختمی، شب بو، کاهو و گل میمون، أكمئا، فاتسيا، بگونیا پیازی هیبرید، گوشیهای هیبرید، کالاندولا، مینای پاییزه، گلوکسینیا، لاتیروس، لیلیوم، استفانوتیس فلوری بوندا، اسکابیوزا کوکازیکا، اسفناج، میخک صد پر، کوکب، لادن و غیره روز بلند محسوب می شوند. اکثر گیاهان آپارتمانی در خانه گل نمیدهند؛ زیرا طول روز در خانه به دلیل روشنایی لامپها بلند است. در رژیم روز بلندی مقدار نور مصنوعی برای این گیاهان حداقل ۲۰ و حداکثر ۱۰۰ لوکس که برای این منظور از لامپهای ۳۵ تا ۴۰ واتی به فاصله 5/1 تا ۲ متر در ارتفاع ۸۰ سانتیمتری نصب می گردند که تقریبا مقدار انرژی ۱۰ تا ۱۵ وات بر متر مربع خواهد بود. روشن کردن لامپها در دو مرحله که مرحله اول صبح و مرحله بعدی به هنگام غروب آفتاب صورت می گیرد. تا بدین وسیله مجموع روشنایی دریافتی گیاه در روز حدقل به ۱۴ ساعت برسد. در دی ماه مدت روشنایی روز در حدود ۱۰ ساعت است در این صورت لامپها را باید در ساعت 3 صبح روشن کرده و ۷ صبح قطع نمود و یا این که از ساعت ۱۸ تا ۲۲ روشن کرد تا مقدار روشنایی در هر روز به ۱۴ ساعت برسد. در جریان استفاده از روشنایی لامپ، دمای گلخانه باید از حد معینی برخوردار باشد.
ب: گیاهان روز کوتاه SDP (پائیز و زمستان): گیاهان روز کوتاه برای تولید گل و میوه نیاز به روزی کمتری از ۱۲ ساعت دارند و شب بلند از ۱۳ تا ۱۶ ساعت نیاز داشته و در فضای سبز کاربرد بسیار زیادتر دارند. مثل بنت القنسول، کاکتوس ها، کراسولا، کالانکوئه، داوودی، گل کاغذی، بگونیای کریسمس، آزاليا، مریم گلی، درخت توری، ماگنولیای تابستانه، فرزيا، گاردنیا، بوواردیالونژی، گل رعنا، یاسمن، پامچال فرنگی و غیره هستند. در رژیم روز کوتاهی گیاهان در تاریکی قرار داده می شوند. این تاریکی ارتباطی با سایبان ندارد، بلکه تاریکی کاملی میباشد که به تاریکی شب اضافه می شود، تا گیاهان حداقل مدت ۱۲ تا ۱۳ ساعت در تاریکی کامل قرار گیرند. به منظور نیل به این هدف، عمل تاریک کردن باید در آخر روز به عمل آمده و تاریکی مصنوعی به طول شب اضافه گردد.
از تاریکی های منقطع نیز باید احراز کرد. در مرداد ماه، گل داوودی از ساعت 6 بعدازظهر تا 7 صبح روز بعد در تاریکی قرار میگیرند. ولی باز کردن پوشش تاریک کننده در صبح، بالارفتن دما و در نتیجه گسترش بیماری های قارچی را سبب می شود. همین تکنیک در مورد گاردنیا بنام گاردنیا گرندیفلورا نیز بکار برده می شود. بعضی گونه ها به روشنایی شب بسیار حساس هستند، بطوری که اگر حتی یک لامپ در گلخانه روشن گردد، در بنت القنسول تشکیل براکته ها را به تاخیر می اندازد. بنابراین، سیستم تاریکی باید طوری باشد که حتی از ورود نور کم نیز جلوگیری گردد.
رژیم روز کوتاهی در داوودی در زمستان پس از 3 هفته نور مصنوعی اولین پنسمان را انجام می دهند. به دنبال آن یک هفته نور مصنوعی را تمدید کرده و بعدا تا موقع گلدهی، تاریکی را برقرار می سازند. اخیرا به منظور به دست آوردن گلهای پرپر و درشت بعد از سه هفته روشنایی مصنوعی عمل پنسمان انجام می گیرد، بلافاصله پس از پنسمان دو هفته تاریکی و به دنبال آن یک هفته روشنایی برقرار گردیده و پس از آن تا موقع گل دهی شرایط تاریکی را مستقر می سازند. در این روش، در صورت کافی بودن دمای شب، گل دهی داوودی ها یک هفته زودتر انجام می گیرد.
ج: گیاهان روز خنثی (بی تفاوت) NDP : گیاهان روز خنثی گیاهانی هستند که نسبت به طول روز حساسیت زیادی از خود نشان نمی دهند و در این گیاهان، گلدهی تابع روز نبوده و در آپارتمان ها زیاد استفاده می شود، یا در جایی که احتیاج به جابه جایی گل نداریم می توان از آنها استفاده کرد. مثل میخک، بگونیای پیازی، بنفشه آفریقایی، گل سرخ، کوکب، پامچال، گل حنا، بنفشه، بگونیای گل دانی و گیاهان فضای سبز مانند بنفشه معمولی، جعفری پاکوتاه، همیشه بهار و غیره، این گیاهان برای جایی که آفتاب سوزان ولی روز کوتاه دارند قابل استفاده است.
به طور کلی طولانی و یا کوتاه کردن طول روز فقط در تشکیل جوانه های گل دخالت دارد؛ زیرا شکوفایی غنچه های تشکیل شده منوط به شرایط و روند رشد بعدی است. هم چنین در گیاهان گلخانه ای رابطه مستقیم بین دمای شبانه و دوره تاریکی مشاهده می شود، به طوری که معمولا جوانه های گل در شرایط دمای معتدل تشکیل می گردد. آکمئا فاسیاتا که گیاه روز بلند در دمای ۲۰ درجه و گوشی هیبرید در ۱۵ درجه و داوودی و افوربیا (بنت القنسول) که هر دو گیاه روز کوتاه می باشند به ترتیب در دمای ۱۳ تا ۱۵ و ۱۵ تا ۱۸ درجه سانتی گراد جوانه های خود را تشکیل می دهند.
در مورد گونه های حساس به فتوپریودیسم، زمان کاشت، تاثیر زیادی بر روی رشد داشته و در مواردی گل دهی را به تاخیر می اندازد، به طوری که این گیاهان اگر در خارج از آن فصل کاشته شوند از رشد و نمو بی رویه ای برخوردار خواهند بود. به عنوان مثال گیاهان روز بلندی نظیر شب بو و میمون اگر در زمستان در گلخانه کاشته شوند و از نور مصنوعی استفاده ننمایند رشد بیشتری خواهند داشت بر عکس اگر این گیاهان در بهار کاشته شوند از گل دهی بسیار سریع و شاخه های کوچک برخوردار خواهند بود.
کالانکوئه ها که گیاهان روز کوتاه هستند، اگر در آذرماه کاشته شوند، بلافاصله پس از تولید ۴ یا ۵ برگ شروع به گل دادن کرده و پایه های قوی تر را به وجود می آورند. در صورتی که اگر در دی ماه کاشته شوند گل دهی آن ها بسیار نامنظم بوده و خود گیاهان نیز رشد زیادی نخواهند داشت.
حرارت: دمای گیاه تحت تأثیر میزان انتقال انرژی به صورت تابشی، انتقال انرژی گرمایی به صورت هم رفتی، و تبخیر از سطح گیاه می باشد. ارتباط بین رشد گیاه و دما با یکدیگر پدیده ای پیچیده می باشد، زیرا دما عاملی است که در سرعت انجام واکنش های سوخت و ساز تاثیر دارد.
تمام گیاهان بین دو حد حداقل و حداکثر رشد می کنند، این دو حد برای گیاهان مختلف متفاوت می باشد. مهمترین نقش دما در فعالیت آنزیم هاست. این فعالیت شامل گل دادن، تقسیم سلولی، جوانه زدن و موارد دیگر می شود و به عنوان عامل محرک اولیه رشد برای گیاهان محسوب می شوند. محصولات گلخانه ای در دماهای به خصوصی در شب نگه داری می شوند که در روز این درجه حرارت حداقل ۱۰ تا ۱۵ درجه فارنهایت افزایش داده می شود. بسیاری از فعالیتهای حیاتی در دماهای بالاتر از ۱۰ درجه سانتی گراد اتفاق می افتد. دما در تکثیر گیاهان نقش تعیین کننده دارند و برای القای گلدهی و بروز بعضی از پدیده ها تأثیر دارد. گیاه ماگنولیای زمستانه برای گلدهی نیاز به حدود ۱۵۰۰ ساعت دمای حدودC° ۷ دارد و درختچه ی توری بین ۵۷۰ تا ۶۰۰ ساعت نیاز به دمای پائین دارد، دمای مناسب برای ادامه فعالیت حیاتی و بروز پدیده های رشدی حدود ۲۰ تا ۲۴ ساعت برای مناطق معتدل است.
هوای خنک به آن اندازه ای که برای زندگی انسان ضروری است برای گیاهان ضرورت ندارد. معذالک گیاه هم احتیاج به هوا دارد، به خصوص که هوا اغلب همراه رطوبت است. حرارت زیاد که هوای مرطوب را از بین میبرد باعث اکثر ناراحتی های گیاه می گردد. لذا تهویه برای گیاهان مورد احتیاج است و بهتر است پنجره ها در قسمت بالای اتاق باشد. باید توجه داشت که هر اندازه گیاه به سقف اتاق نزدیک تر باشد بیشتر متحمل گرما و خشکی می شود. در خانه هائی که خیلی گرم می شود و از بخاری برای گرما استفاده می شود، بهتر است گلدان ها را در کف اتاق بچینند. به طور معمول حرارت اتاق در روز باید معادل ۲۰ درجه سانتی گراد باشد و در شب ۱۵ درجه مناسب است. حرارت های زیاد برای گیاهان مضرند.
اختلاف حرارت شب با روز نباید بیشتر از ۵ درجه سانتی گراد باشد، اگر حرارت روز مثلا ۲۵ درجه باشد و در شب یخبندان شود گیاه از بین می رود. مخصوصا گیاهانی که رطوبت دارند صدمه بیشتری خواهند دید. معمولا گیاهانی از قبیل گل آویز، کاغذی درختی، شاه پسند درختی را در زمستان در اتاقی که حرارت ۷ تا ۱۰ درجه سانتیگراد دارد نگاه داری می کنند. به این ترتیب این گیاهان در زمستان استراحت مختصری می کنند و چون حرارت کم است به آب کمتری احتیاج دارند و ریشه هایشان سالم می ماند و نمی پوسد. در بهار و تابستان بعد این گیاهان بیشتر و بهتر گل خواهند داد. گلدان های مرکبات را که در منزل نگهداری می کنند، بهتر است در تمام طول مدت زمستان در زیر زمین خنکی که حدود ۷ تا ۸ درجه سانتی گراد حرارت دارد نگهداری کنند و به آنها کم آب بدهند. به این ترتیب موقع بهار گل هایشان نمی ریزد و میوه روی درخت ظاهر می شود. همچنین برای مثال در اتاق های غیر مسکونی که بخاری یا شوفاژ ندارد و یا این که گرما کمتر از ۱۰ درجه سانتی گراد است عده کمی از گیاهان که در حال استراحت و خواب هستند بهتر و سالم تر می مانند، مثل عبائی، نخل زینتی و فیکوس و غیره. حرارت های مناسب برای گیاهان مختلف که در منزل نگهداری می کنند یکنواخت نیستند و با هم تفاوت دارند. مثلا آنتوریوم و بنفشه آفریقایی گرمای زیادتری نسبت به فیلو دندرون لازم دارند. اصولا گیاهان برگی که مبدا آنها از مناطق گرم سیری ست، حرارت روز باید بالاتر از 25 درجه سانتی گراد و در شب در حدود 20 درجه باشد.
اتاق های ما اغلب در زمستان برای نگهداری گلدانهای گل مناسب نیستند، زیرا زیاد گرم می شوند، زیان این گرما از سرما زیادتر است، بهتر است گیاهان گلدار را مثل سیکلامن یا میخک را در اتاق نسبتا خنک نگهداری کنند. به این ترتیب دوام گل زیادتر می شود. در اتاق هایی که اغلب درزهای پنجره باز هستند و محکم بسته نمی شوند، گلدانهایی که نزدیک پنجره قرار گرفته اند در شب های زمستان صدمه می بینند، به همین دلیل باید گلدانها را در شب از کنار پنجره ها دور کرد و یا بوسیله پرده یا کرکره گلدانها را ازسرما محفوظ داشت.
حتی الامکان باید سعی کرد که گیاهان در تماس با سرما نباشند. اگر گیاه سرما دید و برگهایش خشن و سفت شد، باید آن را با آب سرد شست تا به تدریج به حالت اولیه برگردد. ولی نباید گیاه را نزدیک بخاری قرار داد. با وجود این ممکن است گیاهی که سرما دیده دوباره به حالت اولی بر نگردد.
الف) نقش دما در به گل رفتن گیاه: گرمای بیش از حد، در گلدهی بعضی گیاهان تاثیر فراوان دارد، بدین ترتیب که بعضی آنها در دمای زیاد یعنی بالاتر از ۳۰ درجه سانتی گراد تولید گل های سفید می نمایند. به عنوان مثال پریمولای چینی را می توان نام برد که در گرمای زیاد گل های سفید تولید می کند. گیاه برگ گوشتی به نام کالانکوئه بلوزفلدییانا و داوودی قرمز تیره در گلخانه های گرم دارای گل های کمرنگ می باشند. برخی گیاهان فقط در مدت خیلی کوتاه می توانند گرمای زیاد را تحمل کنند، مانند پیاز نرگس که دمای ۳۴ درجه سانتی گراد را فقط به مدت ۴ روز تحمل می کند. برای به گل نشستن در گل نرگس یک سیکل ۶ هفته ای دمای بالا و ۲ هفته در دمای خنک نیاز است تا جوانه های گل رشد کند، عکس این حالت در درختان مناطق سردسیری می باشد که برگها برای جوانه زدن ابتدا به مقداری سرما و بعد نیاز به مدتی هوای گرم دارند. یا در گیاهانی مثل بنت القنسول درجه حرارت بالای ۱۴ درجه و در گیاهی مثل آزالیا درجه حرارت بالاتر از ۱۷ درجه، گل دهی صورت می گیرد و وارد فاز زایشی شده و با این دلیل توانسته اند گیاهان را تحت تاثیر حرارت مشخص قرار داده و زمان گلدهی را تغییر داده به این عمل فورساژی می گویند. معمولا در مورد سیکلامن، سوسن، سنبل و لاله صورت می گیرد.
پیدایش اولین جوانه های گل در بسیاری از گیاهان زینتی به میزان درجه حرارت در شب بستگی دارد. دمای شب در گلخانه نسبت به روز بین ۲ تا ۵ درجه خنک تر نگه می دارند تا با کاهش عمل فتوسنتز در گیاه از سوختن مواد ذخیره ای گیاه بکاهد و در نتیجه مواد غذایی در گیاه و تمایل گیاه به گل دهی کمک نمایید. تغییر رنج حرارت در روز و شب را DIF گویند. هر چه دمای روز در مقایسه با شب افزایش یابد فاصله میان گره ها زیادتر و ارتفاع گیاه افزایش می یابد.
ب) بهاره سازی: بذرهای گیاهان تا یک دوره سرما را طی نکنند جوانه نخواهند زد، مثلا بذر سیکلامن برای جوانه زنی احتیاج به یک دوره سرمای ۳ تا ۵ هفته ای دارد، لیلیوم یکی از گیاهانی است که برای جوانه زنی نیاز به سرما دارد و حدود ۳ هفته در دمای ۴ درجه باقی می ماند. ليليوم در دو یا سه نقطه در شمال ایران منطقه داماش وجود دارد که یک ساقه گل دهنده بزرگ دارد که در انتها دارای گل های آویزان است.
گیاهان آپارتمانی از نظر احتياجات حرارتی به سه دسته تقسیم می شوند:
گیاهانی که هوای خنک دوست دارند: به حداقل درجه حرارت 5 تا 8 درجه سانتی گراد و حداکثر 13 تا 16 درجه سانتی گراد نیاز دارند مثل آروکاریوم، پامچال، سیکلامن، شمشاد ژاپنی، کفشک، موچسب، آکوروس و غیره.
گیاهانی که هوای ملایم دوست دارند: به حداقل 10 تا 13 درجه سانتی گراد حداثر 18 تا 21 درجه سانتی گراد حرارت نیاز دارند مثل: سجافی یا گندمی، فیلودندرون، برگ عبایی، مارچوبه، کالادیوم، فیکوس و غیره.
گیاهانی که هوای گرم دوست دارند: به حداقل 16 تا 19 درجه سانتی گراد و حداکثر 28 تا 30 درجه سانتی گراد نیاز دارند مثل دیفن باخیا، انجیر، آناناس، آنتوریوم و غیره.
آب: یکی از عوامل موثر اصلی در از بین رفتن گیاهان آپارتمانی افراط در آبیاری و نداشتن برنامه ریزی در آب دهی است. از موارد بسیار مهم در پرورش گل و گیاه آبیاری می باید و امروزه برای آبیاری گیاهان گلخانه ای سیستم های متعددی وجود دارد که با توجه به انتخاب هر کدام از سیستم ها باید تمهیدات لازم در زمان تأسیس و ساخت گلخانه در نظر گرفته شود. در بحث اکثر گیاهان نقش آب مورد بررسی است، آب توسط تارهای کشنده جذب و از طریق آوندها به برگها رفته و در فعل و انفعالات سیتوپلاسمی شرکت کرده و مازاد آب از طریق روزنه دفع می گردد. بنابراین لازم است در دفعات آبیاری میزان و کمیت آبیاری دقت شود (خروج آب به صورت بخار از گیاه را تعرق، و خروج آب از گیاه به صورت قطرات آب را تعریق می گویند).
دفعات آبیاری به نوع، سن، میزان رشد گیاه و درجه حرارت محیط و شدت نور و رطوبت نسبی اتمسفر دارد، گیاهان آویزی مثل سرخس و غیره بیشتر به آبیاری نیاز دارند؛ زیرا بیشتر در معرض هوای گرم بوده و در جریان هوا قرار دارند. وقتی سطح خاک تیره در اثر تماس انگشتان مرطوب احساس شود معلوم می شود که هنوز در اطراف ریشه ها آب به اندازه کافی وجود دارد و به آبیاری نیازی نیست ولی وقتی سطح خاک خشک و رنگ آن روشن می باشد باید گلدان را آبیاری کنیم. چوب خلال دندان را به اندازه ۲ سانتی متر داخل خاک گیاه کرده که اگر خاک به آن چسبید آبیاری نیاز ندارد و اگر نچسبد خاک خشک است، وزن گلدان شاخص دیگر آبیاری است. آبیاری بیش از حد باعث خفگی گیاه می شود.
میزان آبی که هر بار به گلدان می دهیم باید به اندازه ای باشد که خاک گلدان را کاملا خیس کرده و آب اضافی از زه کش خارج شود.
میزان شوری و املاح درون آب باید در حد تحمل گیاه باشد، در غیر این صورت موجب شوری مضر بستر می شود و خطراتی را برای گیاه به دنبال دارد. در کشت انواع گیاهان تیره های آراسه و بروملیاسه بایستی از آب باران استفاده شود. چون آبهای آهکدار، اثر بدی بر روی گیاهان آهک گریز دارد. وقتی آب باران در مخزنی در خارج از گلخانه ذخیره می گردد، در زمستان به ویژه به هنگام روزهای سرد اندازه گیری دمای آب قبل از مصرف ضروری است. بعضی از گیاهان به ویژه موگه یا گل برف، گیاهان تیره بروملیاسه، سرخسها، خزانه های بذرکاری و نشاکاری به دمای آب حساس بوده و طالب آب با دمای ملایمی می باشند. بیشتر تولید کنندگان، آبیاری با آب سرد را به ویژه در بهار مضر قلمداد نموده و ایجاد کننده زردی اعلام کرده اند. در بیشتر منازل از آب لوله کشی شهر جهت آبیاری استفاده می گردد، آب باید دمای مطابق با دمای محیط را داشته باشد، بهترین درجه حرارت برای آبیاری، ۱۶ درجه و هم دمای محیط است. آب لوله کشی به دلیل سردی آب در زمستان و وجود کلر و فلوراید محلول در آب برای گیاهانی مثل مارانتا، دراسنا ضرر داشته و باعث لکه هایی قهوه ای و سوختگی نوک برگ می شود. انواع سنت پولیا، گلوکسینیاها، بنت القنسول ها و ژربراها از آب سرد گریزان می باشند. در کشت های آبی بدون خاک، دمای آب باید ۲۰ درجه سانتی گراد باشد. آبیاری های مکرر با آب سرد، برای گل سرخ های کاشته شده در زیر شاسی، نخودگلها و گلایول فورسه توصیه نمی شود. اگر این کار اجباری باشد بهتر است بلافاصله به مدت ۲۴ ساعت ۳ تا ۴ درجه سانتی گراد تقویت شود در گلخانه ها سیستم مخصوصی را برای گرم کردن آب آبیاری تعبیه نمی شود، بلکه فقط مارپیچی را بر روی ترموسیفون نصب کرده و از آن برای گرم کردن آب به مقدار 200 تا ۳۰۰ لیتر استفاده می نمایند.
در هوای آزاد پیازها معمولا در قطعات مستطیلی شکل به عرض ۵۰ تا ۶۰ متر کاشته می شوند آبیاری این نوع مزارع نشتی بوده و با استفاده از کانال های کوچک انجام می گیرد. باید دقت شود تا مقدار آب از ارتفاع معینی تجاوز نکند. این ارتفاع با توجه به نوع گیاه پیازی و فصل آبیاری متفاوت است. به طور متوسط برای گیاهان لاله، سنبل و موگه ۵۰ سانتی متر عمق کافی است.
در صورتی که کیفیت آب بد باشد برای افزایش کیفیت آب آبیاری باید؛ ۱- تغییر محل چاه. ۲- افزایش عمق چاه تا آب از فیلترهای خاکی بیشتری عبور نماید. ۳- روش تقطیر. ۴- روش یون زدایی. ۵- عملیات صحیح زراعی. ۶- شستشوی خاک. 7- استفاده از کودهای کند رها شونده. ۸- روش اسمز معکوس یعنی آب از یک غشاء نيمه تراوا عبور می دهند. در این حالت حدود ۹۰ درصد نمکهای محلول گرفته می شود. ۹- اسیدیته خاک را در حد ۶ تا 5/6 نگه داشته چون فلوراید در این اسیدیته قابل جذب نیست، را رعایت کنیم.
اسید فسفریک به مقدار خیلی کم برای پایین آوردن اسیدیته مفید است، ولی بطور دقیق برای پایین آوردن یک درجه پی اچ آب شهر، استفاده از اسید ارتوفسفریک به مقدار 300 تا 350 سانتی متر مکعب در هر مترمکعب آب توصیه می شود.
داشتن زه کشی کافی و خوب در محیط کشت از دیگر موارد در رشد و پرورش گیاهان می باشد، اکثر گیاهان به آب ماندگی در بستر حساس بوده و این امر می تواند موجب خفگی ریشه ها و یا شیوع بیماری ها گردد. در مواردی که گیاهان را به منظور استفاده از گل بریده و یا برگ سبز آنها را می کارند، ایجاد سیستم زه کشی کاملا ضروری می باشند.بعنوان مثال میخک را برای گل بریده و مارچوبه را برای تهیه شاخه های سبز می توان نام برد که در تمام فصل زمستان در گلخانه باقی می مانند. سیستم زه کشی بسیار ساده بوده و کافی است که لوله های سفالی به قطر 8 سانتی متر را در عمق 60 تا 70 سانتی متری خاک با شیب ملایمی قرار داد. این لوله ها آب اضافی اطراف خود را به عرض چندین متر جمع آوری می نمایند. علاوه بر آن در آخر هر کشت با شستشوی خاک از جمع شدن نمک نیز می توان جلوگیری کرد.
امروزه سامانه آبیاری اتوماتیک و ارزان در سطح بسیار وسیع در اختیار است، که در این سامانه ها برنامه ریزی و میزان آبیاری به عهده مسئول گل خانه است. این سامانه ها در عرض یک سال هزینه ای که صرف آن شده است را جبران می کند علاوه بر مزیت اقتصادی در آبیاری اتوماتیک به دلیل سهولت آبیاری آب کافی را در زمان مناسب در اختیار گیاه قرار می گیرد، همچنین در این سیستم می توان عمل کوددهی را به طور اتوماتیک انجام داد. آبیاری را نمی توان همیشه با فاصله زمانی مشخص انجام داد. در شرایطی که نور خورشید زیاد و هوا گرم است تعداد دفعات خشک شدن محیط کشت بیشتر می شود و بالعکس در هوای سرد و ابری تعداد دفعات خشک شدن محیط کشت کمتر می شود. معمولا در اروپا و بعضی از نقاط امریکا توسط سطح کنترل که به نور خورشید حساس است زمان آبیاری تعیین می شود این وسیله دارای سنسور حساس به نور جزئی است که انرژی خورشیدی را در نقطه ای که سنسور نصب می شود اندازه گیری می کند این وسیله را می توان روی میزان انرژی مشخصی تنظیم کرد، هنگامی که انرژی به این حد تنظیم شده رسید، سامانه الکتریکی مرتبط به آن از قبیل سوئیچ سلنوییدی موجود در سامانه آبیاری به کار می افتد. در یک گلخانه مناطق متعددی را باید آبیاری کرد که نیاز به آبیاری در زمانهای متفاوت دارند در سامانه آبیاری اتوماتیک هر منطقه مجهز به یک شیر سلونوییدی است و برای آبیاری این مناطق مختلف می توان از هماهنگ کننده آبیاری چند منطقه استفاده کرد. این وسیله کنترل ممکن است با دست روشن شود و یا توسط وسیله حساس به نور خورشیدی به کار افتد. زمانی که کنترل کننده به کار می افتد از زمان شروع به کار به مدت ۱۵ ثانیه تا ۳۰ دقیقه تعدادی از شیرهای سلنوییدی را یکی یکی باز و بسته می کند.
این وسیله برحسب نوع آن و تعداد محلهای تحت کنترلش قیمت های متفاوتی دارد. هم چنین به کار بردن تایمرها در گلخانه های بزرگ می تواند به صرفه جویی قابل توجهی در نیروی کار شود. با دادن برنامه برای آبیاری مناطق مختلف گل خانه به تایمر، تمام اعمال آبیاری توسط تایمر به طور خودکار انجام می شود.
گاهی به جای آبیاری منظم، با قطع محدود آب، بعضی گیاهان را به رشد مجدد وا می دارند. این عمل به منظور بیداری از خواب و فعال کردن جوانه ها در بعضی از گیاهان متداول است. به عنوان مثال درختچه ها را به طور زودرس از خاک در می آورند تا برگهای پر آب پژمرده گردیده و از گیاه جدا گردند و در نتیجه گیاهان آماده فورساژ می شوند. این روش در هلند، در تولید یاسمن ها به کار برده می شوند. بدین معنی که این گیاهان در خاک تورب و در شرایط مرطوب کاشته می شوند، در آخر شهریورماه و یا اوایل مهرماه درختچه ها را با مقداری از خاک اطراف ریشه از زمین درآورده و می گذارند تا برگهایش از پژمرده شدن از گیاه جدا گردند. این گیاهان در ماه مهرماه فورساژ خواهند شد. روش دیگری نیز در مورد همین گیاهان با اندکی افت نتیجه خوبی داده است، بطوری که یاسمن ها را در مهرماه از خاک درآورده و بر روی هم انباشته کرده و سپس آنها را به مدت 10 تا 12 روز با کاه پوشانده و بلافاصله پس از افتادن برگها، آنها را به گلخانه های گرم منتقل می کنند. خشکی یا کم کردن آب در بهار، در اندام های زیرزمینی بعضی از گیاهان تاثیر کرده و باعث کوچک ماندن آنها می گردد. بطوری که کوکب های کاشته شده در زمین های شنی و کم آب تولید غده های کوچکی می نمایند که از نظر تولید تجاری از ارزش بیشتری برخوردارند. در شیپوری ها، آبیاری را در خردادماه بطور ناگهانی قطع می کنند، در نتیجه برگها خشک شده و ریزوم ها آب زیادی از دست می دهند. چنین گیاهانی در فصل پاییز پس از آبیاری با قدرت زیادی رشد می کنند.
