روش های تکثیر گیاهان زینتی

در هر کشوری کاشتن گل و پرورش آن به نوعی مخصوص صورت می گیرد و هر باغبان یا کارشناس فنی، سلیقه مخصوصی به کار می برد. این تفاوت روش ها بستگی به منظور گل کار یا وسایلی را که در اختیار آن هاست دارد. هیچ یک از عوامل مانند انتخاب خاک مناسب، موثر در پرورش گل نیست. ولی همین عامل در مناطق مختلف غالبا متغیر است. چنان که انگلیسی ها برای گلدان هایی که در آن به پرورش انواع سرخس می پردازند، خاکی مخلوط از پوسیده سبزه و چمن و خاک رسی و شنی به کار می برند، در حالی که بلژیکی ها برای همین گیاه خاک برگ حاصله از پوسیده برگ های بلوط را مصرف می نمایند. که اولی جزء خاک های سنگین و دومی از خاک های سبک است. گل کاری به دو روش کلی یکی در هوای آزاد و دیگری در گلدان یا ظروف مختلف انجام میشود. طبیعی ترین و آسان ترین روش گل کاری، طريقه اولی است؛ زیرا گیاهانی که در هوای آزاد کاشته می شوند گل هایی می باشند که به حالت وحشی و صحرایی وجود داشته و به دست بشر به باغات منتقل و تربیت شده اند و مواظبت فراوانی لازم ندارند. بر عکس گیاهانی که در گلدان یا ظروف دیگر کاشته می شوند، لازمه پرورش آنها دقت زیاد و شناسایی به نیازها و روش نگهداری آنهاست. چون محوطه گلدان محدود است و خاک هایی که در گلدان ریخته می شود پس از مدتی بلا اثر می گردد. باید مواظب خاک و نمو ریشه های گیاه بود و به موقع لزوم گلدان یا خاک را عوض کرد ولی امروز روش دوم مخصوصا در گل کاری تجارتی متداول ترو مورد عمل تر است؛ زیرا برای فروش و نقل و انتقال گل های کاشته شده در گلدان، حاضر بوده و خطر از بین رفتن آن هم به مراتب کمتر است. به عنوان مثال تهیه و فروش اقسام گل سرخ یا میخک های آمریکایی، نخل ها و غیره. بین گل کاری تجارتی و آن چه را که کارشناسان فن به طور خصوصی برای خود انجام میدهند تفاوت فراوانست؛ زیرا در گل کاری تجارتی منظور به دست آوردن مقدار زیاد برای عرضه در بازار و ارضاء میل مشتریاناست در صورتی که در گل کاری خصوصی، خوبی نوع، زیبایی گل و آن چه مورد توجه و پسند کارشناس است منظور نظر می باشد و برای این کار و به دست آوردن گل های عالی باید از خاک های سبک که دارای مواد غذایی فراوان است استفاده کرده ضمنا برای پرورش آنها از شاسی یا گل خانه، کمک گرفت. هر روشی که منجر به افزایش تعداد گیاه می شود به نام تکثیر خوانده می شود که دارای دو روش کلی جنسی و غیر جنسی است.

تکثیر جنسی

هر روشی که به کمک بذر، هاگ، تخمک صورت بگیرد تکثیر جنسی خواهد بود. تکثیر مستقیم بیشتر به عنوان تکثیر بذری شناخته شده است. اساس کار در این روش استفاده از بذر گیاه است. بذر از ترکیب دانه های گرده گل های نر و خامه گل های ماده به وجود می آیند که به دو شکل هموزیگوت و هتروزیگوت وجود دارند. بعد از این ترکیب چنان چه گرده و مادگی از یک جنس باشند، بذر حاصل را بذر همگن یا اصطلاحا هموز ایگوت می نامند و چنانچه بذر به دست آمده از آمیزش دانه های گرده غیر از گیاه مادر باشد بذر حاصل را ناهمگن یا اصطلاحا هتروزایگوت گویند. معمولا این روش برای گیاهانی که ناهمگنی دارند مثل گل های یک ساله که نیاز به تنوع و چند رنگی بیشتری دارند از دیدگاه تولید کننده بهتر است. هم چنین در جایی که این روش مقرون به صرفه است مثلا در گیاهانی که تکثیر به روش غیر بذری مدت زمان طولانی می گیرد، استفاده میشود.

در این روش گیاه با بذر افزوده می شود، لینه ها از این طریق افزایش می یابند. لينه عبارتست از جمعیتی از گیاهان که از طریق بذر افزوده شده اند و یکنواختی در آنها در سطح رقم حفظ شده باشد. افزایش بذری روش عمده ای است که گیاهان در طبیعت توسط آن تولید مثل می کنند. گیاه تولید شده توسط بذر دانهال نامیده می شود. اولین مرحله زندگی دانهال مرحله نونهالی نام دارد در این مرحله رشد رویشی با بزرگ شدن اندازه دانهال به وسیله طویل شدن ساقه و ریشه و افزایش سطح مقطع گیاه انجام می شود. در این مرحله تنها رشد رویشی در گیاه مطرح است بعد از این مرحله، مرحله انتقالی فرا می رسد که گیاه در آن از خود ویژگی های جدیدی نشان می دهد که او را از مرحله قبل متمایز می سازد. مرحله انتقالی مرحله ای است برای انتقال گیاه از مرحله نونهالی به مرحله بلوغ است. در مرحله بلوغ در گیاه یک ساله و دو ساله گیاه به اندازه خود رسیده و تولید مثل توسط بذر بارز می شود.

در رابطه با گیاهان چند ساله وقتی به مرحله بلوغ می رسند از آن به بعد به طور منظم گل می دهند و هم چنین با تولید شاخساره به باززایی خود ادامه می دهند. از نظر گیاه شناسی، در نهان دانگان، بذر عبارتست از تخمک رسیده ای که در درون تخمدان یا میوه قرار دارد بذرها در گونه های مختلف گیاهی از نظر اندازه، شکل، محل قرار گرفتن و ساختار رویان و وجود بافت های ذخیره ای متفاوتند.

بذری انتخاب نمایید که بر روی پاکت آن تاریخ مصرف درج گردیده و یا اطمینان داشته باشید که کهنه نیست؛ زیرا به مرور زمان قوه نامیه بذر از دست رفته پس از کاشت نتیجه مطلوب حاصل نمی گردد.
چنان چه بذر را به صورت باز خریداری می کنید، توجه داشته باشید که امکان آلودگی آن به بیماری های قارچی زیاد می باشد. لذا بهتر است از نوعی استفاده کنید که قبلا توسط قارچ کش های مناسب ضد عفونی گردیده باشد.
اگر خود بذر گیری می کنید در نظر داشته باشید بذر پاره ای از گل های خارجی از نوع دورگه و پرورش یافته می باشند که با بذرگیری مجدد (بدون تلقیح مصنوعی) گل های جدید، ریزتر و نامرغوب تر خواهند بود. بر روی پاکت این گونه محصولات معمولا علامت F1 یا F1 Hybrid مشاهده می شود که به معنی نسل اول دورگه می باشد، مناسب ترین ترکیب خاک برای بذرپاشی عبارت از سه قسمت مساوی خاک باغچه، ماسه، و پیت است. برای این کار لازم است جعبه ای که کف آن منافذی برای خروج آب دارد انتخاب نموده با لایه نازکی سنگ ریزه سطح تحتانی جعبه را بپوشانند. بر روی سنگ ریزه ها خاک مورد نظر را اضافه کرده آن را خوب بخیسانند. بذر را چنان چه ریز باشد به طور یکنواخت بر سطح خاک پاشیده و اگر درشت است به فواصل ۵ سانتی متر از یکدیگر در خاک فرو نموده و توسط لایه نازکی از همان خاک روی بذرها را بپوشانند (در مورد بذرهایی که خیلی ریز هستند نیازی به پوشش خاک نیست). بعد از بذرپاشی روی جعبه یک قطعه شیشه بگذارند تا خاک مرطوب و دم کرده باقی بماند. سپس روی شیشه یک صفحه روزنامه گذاشته جعبه را در جای نسبتا گرمی (۲۴ درجه سانتی گراد برای گیاهان گرمسیری) قرار دهند تا سبز شدن سریع تر صورت پذیرد و با ظاهر شدن جوانه ها روزنامه را برداشته جعبه را برابر نور اما به دور از تابش مستقیم آفتاب قرار دهند. چنان چه گیاهان سایه دوست باشند جعبه را هم چنان به دور از آفتاب نگه دارند، در غیر این صورت پس از این که جوانه ها کمی رشد کرده برگ های اصلی آنها ظاهر شد روزانه مدتی آنها را برابر آفتاب قرار داده و رفته رفته بر مدت آن بیافزایند. زمانی که نشاءها چهار یا شش برگه شدند، بدون آسیب زدن به ریشه نشاء ها را به باغچه یا گلدان منتقل نموده آبیاری نمایند. برای این که هنگام جدا کردن نشاء ریشه ها قطع نشوند، بهتر است خاک جعبه را قبلا خوب خیس کنند. بذر کلیه گیاهان یکسان پوسته ضخیمی دارند لازم است قبل از کاشت به مدت ۲۴ ساعت در آب خیساند و یا آن دسته از گل ها که بذر یا تخم آنها (گل نخود) پوسته ای سخت دارد را بهتر است قبلا توسط چاقویی تیز (بدون آسیب زدن به قسمت داخلی) شکاف داد تا آب به آسانی وارد آن شده و عمل نمو ساده تر صورت پذیرد و گیاهانی که دانه های درشت و سخت شبیه گردو دارند را می توان با ضربه ملایم چکش ترک داده، آن گاه كاشت. بذر گیاهان نواحی مرتفع و سرد یا آن دسته از گیاهانی که زمستان را می توانند خارج از منزل و بدون پوشش بگذرانند احتیاج به سپری کردن یک دوره هوای سرد دارند. بذر را با مقداری ماسه و خاک پیت مرطوب مخلوط کرده و در یک سینی کم عمق به مدت دو تا چهار ماه در معرض سرمای زمستان قرار می دهند تا بدین وسیله بذر دوره خواب زمستانی را آن طور که در طبیعت می گذراند، سپری کرده و سپس اقدام به کشت آن می نمایند. چنانچه عمل یخ زدگی در این مدت به صورت متناوب صورت گیرد نتیجه مطلوب تری حاصل خواهد شد. برای کوتاه کردن مدت می توان بذر را به همان صورت مدت کمتری (بر حسب نوع گیاه) یعنی چند هفته در یخچال یا فریزر قرار داد. مزایای تکثیر بصورت بذر به صورت زیر است:

بذر به صورت یک منبع ژنتیکی سال ها بسته به قوه نامیه بذر، بدون کمترین تغییری با هزینه ی نسبتا کم قابل نگهداری و انتقال به نقاط مورد نظر است.
فراوانی و تعداد زیاد بذرها که توسط یک گیاه تولید می شود و در واقع این روش را کم هزینه می کند.
ایجاد تنوع ژنتیکی و در آن سری از بذرهایی ظاهر می شود که هتروزیگوت هستند و گرده افشانی توسط دو پایه صورت می گیرد. موضوع تنوع ژنتیکی در مورد گیاهان صنعتی و زینتی و دارویی به کار نمی رود؛ زیرا در این موارد احتیاج به یکنواختی گیاهان داریم.
در یک فضای بسیار کوچک مقدار بسیار زیادی از بذر را می توان مراحل رشد اولیه اش را طی کرد تا زمانی که شرایط برای پرورش تک بوته ها فراهم شود.
بذرها را در ماه بهمن در گلخانه کشت می کنند و در بهار بیرون آورده و در زمین اصلی کشت می کنند.

معایب کشت و کار با بذر

به علت تفرق صفات، یکنواختی لازم وجود ندارد، برای آن دسته از گیاهان که نیاز به یکنواختی دارند روش بذر کاری برای تکثیر آنها مشکل آفرین است.
دوره نونهالی طولانی تر است، همچنین در بعضی از گیاهانی که زمان لازم برای بلوغ و به گل رفتن گیاه طولانی است، هزینه زیادی دارد. مثلا زمان لازم برای درخت گلابی حداقل ۷ تا ۸ سال است تا یک پایه بذری به درخت میوه تبدیل شود.
کیفیت اولیه بذر از بین می رود.

اجزای بذر

اجزای اصلی بذرها عبارت از الف) رویان ب) بافت های ذخیره ای ج) پوشش های بذر است.

الف) رویان

رویان گیاه جدیدی است که در اثر ترکیب گامت های نر و ماده و در نتیجه لقاح حاصل شده است. رویان شامل یک محور و یک و یا چند برگ بذری (لپه) است، در دو سر محور دو نقطه رشد وجود دارد یکی برای ایجاد ریشه و دیگری برای تولید ساقه است. بر این اساس تعداد لپه ها گیاهان طبقه بندی می شوند به گیاهان تک لپه و گیاهان دو لپه ای بذر و بازدانگان مانند کاج دارای تا پانزده لپه می باشند.

ب) بافت های ذخیره ای

در بذرهای بدون آندوسپرم (اندوسپرم حاصل ترکیب دو هسته ای قطبی با یکی از گامت های نر لوله گرده می باشد، 3nکروموزومی بوده و برای رشد و توسعه رویان در بذرهای حاوی اندوسپرم مواد غذایی تولید می کند) مواد غذایی در لپه ها ذخیره می شوند و لپه ها نقش تغذیه رویان را به عهده دارند. در بذرهای حاوی آندوسپرم نقش تغذیه ای رویان با آندوسپرم و بافت خورش و در بازدانگان باگامتوفیت ماده که هاپلویید می باشد است

ج) پوشش های بذری

پوشش های بذری نقش محافظ مکانیکی برای رویان دارند و موجب می شوند تا جابه جا کردن بذر بدون صدمه و آسیب ممکن باشد و این موضوع نقش بسیار مهمی در بقا و پراکندگی بذور ایفا می کند. پوسته های بذر به طور معمول یک یا دو عدد (به ندرت سه عدد) می باشند و از تخمک پوش ها منشا می گیرند، بقایای آندوسپرم و بافت خورش در زیر پوسته داخلی بذر یافت میشوند و گاهی یک لایه مجزا و پیوسته اطراف رویان ایجاد می کنند.

گروه بندی بذرها

در یک گروه بندی بذرها بر اساس خصوصیات مورفولوژیکی رویان و پوشش های بذر تقسیم بندی می شوند که عبارتست از:

گروه اول: بذرهای حاوی آندوسپرم یا بافت خورش بارز به عنوان اندام های ذخیره مواد غذایی:

الف) رویان نابالیده

در این بذور رویان خیلی کوچک و توسعه نیافته است که البته در زمان فعال شدن متابولیکی رویان و ایجاد دانهال که اصطلاحا تنژیدگی نام دارد مقداری بزرگ می شود. گیاهانی مانند تیره ماگنولیا، تیره آلاله (تاج الملوک و زبان درقفا)، تیره خشخاش (شقایق)، تیره شاه تره (قلب مریم)، تیره آرالياسه (آرالیای برگ پهن)، تیره ماگنولیا.

ب) رویان خطی

در این بذر رویان نسبت به گروه قبلی رشد بیشتری کرده و در مرحله تنژیدگی بیشتر از گروه قبل بزرگ می شود. گیاهانی با این نوع بذور عبارتند از: تیره اریکاسه (آزالیا)، تیره پامچال (سیکلامن، پامچال)، تیره سولاناسه (داتوره)، تیره زیتون (زبان گنجشک).

در این بذور رویان بیش از نصف بذر را پر می کنند گیاهانی با این بذور عبارتند از: تیره کراسولاسه (سدوم)، تیره بگونیا(بگونیا)، تیره سولاناسه (اطلسی)، تیره میمون (گل میمون، پنستمون)، تیره لوبلیاسه (لوبلیا).

ت) رویان احاطه گر

در این حالت رویان، اندوسپرم یا بافت خورش را مثل تیره آمارانتاسه (تاج خروس)، لاله عباسی احاطه می کند.

گروه دوم: بذرهای بدون آندوسپرم که رویان بارز دارند و بر اساس پوشش های بذر تقسیم بندی می شوند:

الف) بذرهایی با پوسته سخت

پوسته سخت در این بذور مانند تیره نیلوفر (پیچک صحرایی)، تیره شمعدانی (شمعدانی)، تیره ختمی (زنگوله ای، ختمی) ورود آب را محدود می سازد.

ب) بذرهایی با پوسته خارجی چوبی را لایه نیمه قابل نفوذ داخلی

گیاهانی مانند تیره گل حنا(گل حنا)، تیره اویز (کلارکیا)، تیره آپوسپناسه، تیره فلوكس (فلوكس)، تیره براژیناسه، تیره شاه پسند (شاه پسند درختی، شاه پسند یک ساله)، تیره نعناع (حسن يوسف، صدفی).

ت) بذرهایی با پوسته بذری خارجی دارای الیافی با لایه غشایی کم و بیش نیمه تراوا که در برگیرنده بقایای آندوسپرم می باشد مانند:

کلاهپرک سانان

گروه سوم: سایر بذور

الف) بذرهایی با رویان ناباليده بدون هیچ ذخیره غذایی مانند:

تیره ثعلب

ب) نهایی با رویان های کوچک تغییر شکل یافته که بذر را احاطه کرده اند مانند:

باریک برگان (تیره گندم)۔

پ) نهایی با رویان کوچک جانبی که توسط بافت گامتوفيت محصور شده مانند:

بازدانگان به خصوص سوزنی برگان

قوه نامیه بذر

قوه ناميه بذر يعني درجه زنده بودن و یا درصد رویش بذر ها پس از کاشت می باشد، برای اندازه گیری قوه نامیه بذرها، تعداد مشخصی بین ۵۰ تا ۱۰۰ عدد بذر را در یک پتری دیش روی کاغذ صافی مرطوب کشت می کنیم و بعد از مدتی تعداد بذرهای جوانه زده را اندازه گیری می کنیم و به این ترتیب درصد جوانه زنی را اندازه می گیریم. مثلا بذر چمن ۵ تا ۸ روز احتیاج به جوانه زنی دارد و بعد از این مدت درصد جوانه زنی را به دست می آوریم یا گل جعفری به ۲ تا ۴ روز زمان نیاز دارد. بذر گل اطلسی حدود ۴ تا ۶ سال می تواند در انبار بماند. قوه نامیه جعفری ۳ تا ۵ سال و در گیاه آنتوریوم قوه نامیده خیلی پایین است. تست بذرها با روش چشمی که سالم بودن، رنگ طبیعی، بد فرم نبودن، عدم چروکیدگی، عدم شکستگی، یکنواختی اندازه مد نظر است و تست با تترازویوم که بذر را به مدت ۲۰ دقیقه در ماده تترازوليوم قرار داده که اگر بذرها قرمز شوند یعنی بذر زنده است البته گاهی وجود قارچ در بذر ایجاد رنگ قرمز کرده و خطا را بالا می برد. چند عامل باید در کنار همه قرار گیرند تا قوه ی نامیه بذرها حفظ گردد.

انبار خشک (شرایط انبارداری در بذرها دمای بالای ۲ درجه و رطوبت نسبی کمتر از ۳۵٪).
دمای ۱۵ تا ۲۰ درجه (دمای خزانه بین ۲۵- ۱۸ درجه و رطوبت ۸۰٪).
محیط با نور کم تا نسبتا تاریک.
نگه داری بذرها در ظروف مخصوص (پلاستیکی نباشد) پاکت کاغذی.

برخی از خصوصیات ظاهری بذرها باید برای انتخاب آن شناسایی شود.

ظاهر بذرها باید شناسایی شوند مثلا بذر توس بسیار ریز و پودر مانند است.
بذر سلاست ظاهری داشته باشد و آلوده به بیماری یا شکسته یا سبک نباشد.
رنگ بذر در شرایط نرمال رنگ طبیعی خود را دارد. معمولا رنگ طبیعی هر بذر بعد از مدتی تیره می شود.
خلوص و یکنواختی بذرها فاکتور دیگر برای انتخاب است. نباید بذر علف های هرز در آن وجود داشته باشد و باید خلوص آن حدود ۹۰ به بالا باشد تا برای کشت مناسب باشد.
بذرها باید از نظر درصد جوانه زنی و قوه ی نامیه حد بالایی داشته باشد بسته به قیمتی که هر بذر دارد درصد جوانه زنی آن انتخاب می شود. اگر قیمت زیادی برای آن پرداخت نشود باید ۱۰۰٪ امکان جوانه زنی برای آنها فراهم باشد و همچنین نحوه ی دسترسی ما به بذر و سایز بذر نیز فاکتور دیگر برای درصد جوانه زنی آن محسوب می شود.
کامل و رسیده بودن بذر در هنگام برداشت.
خشک بودن بذر (رطوبت در موقع برداشت ۱۴٪).
کاهش رطویت در انبار و بالا بردن Co2 و کاهش تنفس بذر.
عدم وجود استرس های محیط و بیماری های خاص در هنگام تشکیل دانه.

رفتار بذرها به انبارداری هم یکی نیست، بر این اساس بذرها را به ۳ دسته تقسیم می کنیم:

بذور ارتدکس: بذرهایی هستند که در مقابل خشک شدن و در مقابل دماهای پایین حساسیت نشان نمی دهند. منظور از خشک شدن تا حد رطوبت ۵ درصد است و منظور از دماهای پایین دمای زیر صفر است. بیشترین صدمه به بذر ارتدوکس در موقع خشک کردن تا ۱۵ درصد است. بسیاری از بذور از نوع ارتدوکس هستند.
بذرهای ریکال سیترن: بذرهایی هستند که به دمای زیر صفر و خشک شدن حتی زیر ۳۰ درصد حساس هستند.
بذرهای حدواسط: بذرهایی هستند که اگر رفتار ملایم داشته باشیم می توانند خشک شدن را تحمل کنند و کم کم به بذر ارتدوکس تبدیل شوند، به شرطی که شرایط خاصی فراهم شود.

ایوارت در ۱۹۰۸ بذور را بر اساس طول عمر تحت شرایط عادی، به سه دسته تقسیم کرد:

بذرهای میکروبیوتیک: عمر این بذرها بیشتر از سه سال نیست.

بذرهای مزوبیوتیک: عمری بین ۳ تا ۱۵ سال دارند.

بذرهای ماکروبیوتیک: طول عمرشان از ۱۵ تا ۱۰۰ سال و یا بیشتر است.

شخصی به نام اليوت در ۱۹۱۲ به طور مشابهی بذور جنگلی را به سه گروه دسته بندی کرد. اما اساس این دسته بندی، پاسخ بذور به خشک شدن بود. سه گروه این دسته بندی به شرح زیر بود:

بذرهایی که به خشک شدن مثل اغلب مخروطيان و غان مقاوم هستند.
بذرهایی که در صورت خشک شدن نسبی نظیر .fraxinus spp و Tili Americana نیز زنده می مانند.
بذرهایی مثل گونه های بلوط و راش که به هیچ وجه نباید خشک شوند و در صورت خشک شدن از بین می روند.

البته گروه چهارمی هم تیلوستون در ۱۹۲۱ به سه گروه بالا اضافه کرد. این گروه شامل بذرهایی مثل افرا. گونه های صنوبر ، گونه های بید ، گونه های نارون و گونه های ممرز بود که به هیچ وجه قابلیت انبارشدن نداشتند.

امروزه دسته بندی های فوق به ندرت مورد استفاده هستند. روبرتز (۱۹۷۳) دسته بندی دیگری را ارائه داد که تنها بر پایه طول عمر استوار نبود بلکه تقابل پاسخ های فیزیولوژیک بقاء بذر در طی نگه داری به محتوای رطوبتی و دما را نیز در بر می گرفت. او دو واژه ارتودوکس و ریكالسيترنت را برای رفتار انباری معرفی کرد. بر اساس تعریف روبرتز، بذور ارتودوکس آنهایی هستند که می توانند بدون هیچ خسارتی تا میزان رطوبتی پایین (۵-۲ درصد)، خشک شوند. طول عمر این دسته از بذور با کاهش میزان رطوبت و کاهش دمای انبار افزایش می یابد. در مقابل، در بذور ريكالسيترنت اگر میزان رطوبت از یک مقدار نسبتا بالا (بین ۱۲ و ۳۱ درصد) کمتر شود نمی توانند زنده بمانند. البته بحث هایی در مورد این دسته بندی صورت گرفته است، مثلا بیان شده که بهتر است به جای ارتودوکس از واژه پویکیلوهیدریک و به جای ریکال سیترنت از واژه هوموئيوهیدریک استفاده شود تا به طور گویاتری بیان گر واکنش بذور به میزان رطوبت باشند. در هر حال هنوز هم دو واژه ارتودوکس و ریکال سیترنت در مورد رفتار انبار بذر استفاده میشوند و دسته سوم رفتار بذر یعنی گروه متوسط توسط الیس و همکاران (۱۹۹۰) به دو گروه بالا اضافه شده است. بذوری که رفتاری حدواسط ارتودوکس و ریكالسيترنت دارند در این گروه قرار می گیرند.

ریکالسیترنت ها جهت حفظ قوه نامیه بالا باید رطوبت نسبتا بالایی را در خود نگه دارند (بیش از ۳۰ درصد). بلوط ها، شاه بلواها، درختان جنگلی مناطق پر باران و برخی گونه های آبزی دارای بذور ریکالسیترنت هستند. البته اگر بذور ریکالسیترنت در شرایط مرطوب هم نگهداری شوند باز هم طول عمر کوتاهی داشته و به ندرت بیش از چند ماه زنده خواهند ماند. بذور اکثر گیاهان، ارتودوکس می باشد و به نظر می رسد از قوانین مشخصی پیروی کنند و به خوبی بتوان الگوی افت قوه نامیه آنها را بر اساس شرایطی که در آن نگهداری می شوند، پیش بینی کرد. بذور اغلب گیاهان عالی رفتار انباری ارتودوکس دارند، به طوری که بذور ۸۹ درصد از ۶۹۱۹ گونه واجد بذر، رفتار ارتودوکس دارند. زوال بذر فرایند پیچیده ای است و شامل تغییرات بیوشیمیایی و بیوفیزیکی نظیر از بین رفتن آنزیم ها، از بین رفتن ساختار غشاء و ناهنجاری های ژنتیکی است. تغییر رنگ پوسته بذر، کاهش تنفس، تغییر در ساختار غشا سلولی و به طبع آن افزایش نشت متابولیت ها از مهم ترین علائم زوال بذر هستند. در مراحل پایانی زوال بذر آسیب های دایره ای در لپه ها قابل مشاهده است. خشکی شدید قبل از نگهداری و رطوبت زیاد و دمای بالا در طی نگهداری سرعت زوال را تشدید می کند. کاهش قوه نامیه بذر در دماهای بالا به تغییرات پروتئینی و غیر فعال شدن آنزیم ها در اثر دما مربوط است.

زوال بذر با افزایش محتوی رطوبتی آن (در یک دامنه خاص) افزایش می یابد. کاپلند و مک دونالد (۱۹۹۵) منحنی تعادل رطوبتی بذر را ارائه کرده اند. این منحنی که رابطه بین محتوی رطوبتی بذر و رطوبت نسبی محیط را در یک درجه حرارت ثابت نشان می دهد حالت سیگموئیدی دارد و دارای سه مرحله مشخص است. دامنه رطوبتی مناسب جهت نگهداری بذور و به عبارتی افزایش طول عمر آنها نیز در این منحنی تحت عنوان مرحله دو نشان داده شده است.

در مرحله اول، آب به سختی با بذر پیوند دارد. رطوبت بذر کمتر از ۸٪ است و ممکن است آب بخشی از ساختمان شیمیایی بذر را تشکیل دهد. مرحله دوم نشانگر آن است که آب با نیروی کمتری از مرحله اول با بذر پیوند دارد. در این مرحله از تعادل، رطوبت بذر ۲۴-۸٪ است و در اغلب بذور رابطه خطی بین رطوبت نسبی هوا و رطوبت بذر وجود دارد. آبی که در انتهای مرحله دوم وجود دارد با خشک کردن به آسانی از بذر خارج می شود، اما آبی که در قسمت پایینی این مرحله به طور محکم با بذر پیوند دارد را نمی توان جدا کرد. آب موجود در قسمت انتهایی مرحله دوم، اهمیت زیادی در زوال بذر در طی انبار کردن دارد. آبی که در مرحله سوم با نیروی ضعیفی پیوند تشکیل داده است، آب آزاد گفته میشود. در این حالت رطوبت بذر بیش از ۲۴٪ است و به راحتی با خشک کردن از بذر خارج می شود و در صورتی که در بذر باقی بماند سبب زوال سریع بذر می گردد

بذرها که به سه گروه ارتدوکس، ریکال سیترن، حد واسط طبقه بندی شده اند. مبادله بذرهای ارتدوکس آسان تر است، چون بذرهای ریکال سیترن را باید به صورت گوشتی و تازه منتقل کرد که همین سبب انتقال بیماری خواهد شد. بقیه بخش ها حساس ترین قسمت ها هستند، به عنوان مثال جوانه یا پیوندک ممکن است در لابه لای فلس های آنها، تخم حشرات و عوامل بیماری زا پنهان شده باشند مثل کنه اروپایی در مرکبات. معرفی به چند صورت می تواند باشد:

می تواند معرفی گیاه کاملا جدید باشد به عنوان مثال گوجه فرنگی در کشور ما اصلا وجود نداشت ولی به کشور وارد شده است یا گیاه ماکادمیا.
وارد کرن یک واریته جدید، یعنی ارقام خاص را داریم ولی واریته خاص را وارد می کنیم به عنوان مثال وزارت کشاورزی در حال وارد کردن واریته های جدید است مثل انگور، گیلاس، گردو و غیره. این کار باعث ایجاد تنوع میشود ولی اگر کشت آن سبب از بین رفتن واریته های بومی شود خطرناک است.
وارد کردن مواد گیاهی دارای صفت خاص که از دیدگاه بریدر می تواند روش مفیدی باشد، چون فقط می خواهند در برنامه های تلاقی از آن استفاده کنند به عنوان مثال ارقام گیاهی در کشور به نماتد حساس هستند، پس مجبوریم گیاه مقاوم را وارد کرده و تلاقی دهیم. اگر بخواهیم پیوندک را وارد کشور کنیم، بهترین زمان برای گرفتن پیوندک خردادماه است، پیوندک را باید از قسمت های خارجی تاج درخت تهیه کنیم ترجیحا باید شاخه های سال جاری انتخاب شوند، شاخه هایی که بالای ۵۰ سانتی متر رشد کرده باشند مناسب هستند. برای تهیه پیوندک پس از انتخاب شاخه آن را برش زده و سر و ته شاخه را زده تا طول شاخه حدود ۳۰ سانتیمتر شود. قسمت های ابتدایی شدیدا رویشی هستند و انتهای شاخه جوانه ناقص دارند. در مرحله بعدی تمام برگ ها را منهای دمبرگ را قطع می کنیم و سپس آنها را با کلرو سدیم ضدعفونی کرده و هر ۱۰ تا ۱۵ پیوندک را با هم دیگر بسته و آنها را داخل پلاستیک قرار داده و اطرافش را با پارچه مرطوب می پوشانیم و در شرایط دمای ۰ تا ۴ درجه به کشور منتقل می کنیم. بلافاصله در فصل خودش (شهریور) آنها را روی پایه های از قبل آماده شده را پیوند می کنیم. پیوندک ها تا دو هفته عمر می کنند.

دانه گرده به عنوان منبع ژرم پلاسم وارداتی دارای مزایای زیر است:

اندازه آن کوچک است پس حجم بسیار زیادی از ژرم پلاسم را می توان وارد کرد. اندازه دانه گرده ۱۰ تا ۱۰۰ میکرون می باشد و اندازه دانه گرده درختان میوه ۳۰ تا ۴۰ میکرون است.
دانه گرده مشکلاتی مثل خواب، نیاز سرمایی و نیاز نور را ندارد.
استفاده از دانه گرده آسان است.
دانه گرده قابل خشک کردن است. البته دانه های گرده از لحاظ خشک کردن به دو دسته ارتدوکس و ریکال سیترن تقسیم می شوند ولی ارتباط بین بذر و دانه گرده از این نظر وجود ندارد. برای نگه داری دانه گرده باید خشک شدن را در نظر گرفت، اگر ارتدوکس باشد جهت خشک کردن وجود ۵ درصد سیلیکاژل (ماده جاذب رطوبت) یا کلرور کلسیم لازم است.
انتقال بیماری از طریق دانه گرده بسیار کم است.

معایب و مشکلات کار کردن با دانه گرده

مشکل کار کردن با دانه های گرده ریکال سیترن بیشتر است، چون حساس به خشک شدن و دماهای پایین هستند. البته سایر دانه های ارتدوکس هم دارای عمر انبارداری کوتاهی (از ۱ ماه تا ۱ سال و نهایتا ۳ سال) هستند. در واقع عمر دانه گرده زیاد نیست، از دیدگاه مصرف محدودیت عمر دارند.
دانه گرده خودش به تنهایی نمی تواند منشاء گیاه جدید باشد مگر آن که از تکنیک کشت بافت دانه گرده یا پرچم استفاده کرد، که تعداد زیادی از بین می روند. در واقع موقع دابل هاپلویید کردن تعداد زیادی از بین می روند.
دانه گرده حجمی از ژنوم کلروپلاستی را ندارد. مقدار اندکی، آن هم به ندرت ممکن است داشته باشند، بر این اساس صفاتی که به ژنوم سیتوپلاسمی و کلروپلاست وابسته اند دچار مشکل خواهند شد.
معمولا درست است که تراکم آن در واحد حجم زیاد است، ولی نکته مهم آن است که جمع آوری همین مقدار دانه گرده، هم کار آسانی نیست.
جمع آوری دانه گرده به فصل و زمان خاص وابسته است. در مورد اکثر درختان میوه ۱ الى ۲ هفته فرصت برای جمع آوری دانه گرده داریم، در غیر این صورت به آن دست نمی یابیم.
دانه گرده بسیار به خیس شدن حساس اند و اگر یک قطره آب روی آنها بیفتد سريعا عمر انبارداری آن افت خواهد کرد.
در مورد ژنوم وابسته به جنس ماده در مورد کشت دانه گرده صفت به نسل بعدی منتقل نخواهد شد. حال باید ببینیم دانه گرده را باید چگونه جمع آوری کنیم. که یکی از بخش های مهم برنامه بریدر جمع آوری و مدیریت دانه گرده است که ساده ترین روش در مورد گیاهانی که تک پایه یا دو پایه هستند، است، یعنی گل آذین یا بخش تولید کننده دانه گرده به صورت مستقل در گیاه وجود دارد، پس شاتون یا هر چه هست را از والد پدری (درخت) جدا کرده و به شرایط دمای اتاق منتقل کرده و روی یک صفحه کاغذی در یک مکان آرام بدون وجود باد قرار داده و معمولا بهتر است دانه گرده دو ژنوتیپ ۵-۴ متر فاصله داشته باشند تا با هم مخلوط نشوند. در مورد دانه های گرده سبک و خشک که با باد گرده افشانی می شوند در این مورد دانه های گرده به راحتی از سیستم آزاد و روی سطح رها خواهند شد. در مورد گیاهان دارای دانه گرده چسبنده باید پرچم ها را جدا کنیم و بعد به پرچم های جدا شده یک شب اجازه می دهیم تا خشک شوند. روز بعد کافی است پرچم ها را با کمک غربال های ریز، که در حد ۵۰۰-۲۰۰ میکرون است عبور داده و دانه گرده و روی صفحه رها می شود. روش دوم جمع آوری دانه گرده از سطح شیشه ای است. چون سطح شیشه ای گل آذین های نر را تکان می دهیم، که دانه گرده رها شده و به سطح شیشه ای می چسبد. البته هنگام جمع آوری دانه گرده در مزرعه، باد نباشد. معمولا ساعت ۱۰-۹ صبح از سطح شیشه ای دانه گرده را با تیغ جمع آوری می کنیم. روش سوم آن است که از شیشه های بزرگ درب دار ۲ لیتری استفاده کنیم. فقط کافی است گل آذین را داخل شیشه کرده و درب شیشه را بسته و آن را تکان می دهیم، سپس باید بقایای گلبرگ، کاسبرگ و گل را از آن جدا می کنیم، پس باید آنها را الک کنیم ولی اگر از یک ژنوتیپ به ژنوتیپ دیگر رفتیم باید دست ها و الک را با اتانول ۷۰ درصد ضدعفونی کنیم. بعد از آن دانه گرده را داخل شیشه ای کوچک به نام ویال کرده و درب آن را با پنبه میبندیم. چون اگر درپوش بگذاریم ممکن است قطرات آب تشکیل شود. برای نگه داری دانه گرده در انبار بهتر آن است که در شرایط سیلیکاژل یا Cacl2 و در دمای پایین ۲۰- درجه سانتی گراد قرار بدهیم. قبل از مصرف دانه گرده، باید ابتدا آن را تست کرده که آيا قدرت جوانه زنی دارد یا ندارد.

روش های تست جوانه زنی دانه گرده

روش های متنوعی از قبیل ارزیابی قدرت جوانه زنی و زنده بودن دانه گرده برای این منظور وجود دارد، ولی نکته ی مهم آن است که گاهی اوقات ممکن است در تست جوانه زنی و واکنش دانه گرده روی سطح کلاله هماهنگی وجود نداشته باشد. یعنی ممکن است در شرایط مصنوعی تست جوانه زنی، دانه گرده خوب باشد ولی روی سطح کلاله جوانه نزند. گاهی اوقات تست جوانه زنی ضعیف است ولی روی سطح کلاله به راحتی رشد می کند. البته این روش صدرصد مطمئن نیست؛ علت آن است که ممکن است ترکیباتی که در سطح کلاله هستند و جوانه زنی را تحریک می کنند با ماده مورد استفاده در آزمایشگاه کاملا منطبق نباشد. در تست جوانه زنی اولین فاکتور که بسیار مهم است آن است که در محیطی کشت شود که غلظت مناسب داشته باشد، چون اگر خیلی رقیق باشد دانه گرده در اثر جذب آب زیاد باد کرده و می ترکد. برای این منظور وجود ساکارز ۱۰ درصد (۱۰ گرم در ۱۰۰ سی سی) لازم و مناسب است. ترکیبات دیگر مثل نمک های معدنی که حاوی آمونیوم، پتاسیم، خصوصا بر هستند، نیز گاهی به محیط می افزاییم، البته گفته شد عنصر بر(اسید بوریک)، عنصر کلیدی در جوانه زنی دانه گرده است.

گاهی اوقات برای تست دانه گرده از محیط مایع استفاده می کنیم به این صورت که یک قطره مایع را روی مایع ریخته و دانه گرده را روی این قطره ریخته و لامل را روی آن قرار میدهیم و ۲ تا ۶ ساعت بعد نگاه می کنیم که جوانه زده یا نزده است.
روش دیگر این است که محلول که غلظت ۱۰ درصد ساکارز دارد و مواد معدنی به آن کار هم اضافه می کنیم که چون خاصیت ژله ای دارد محیط را ژله ای خواهد کرد (روش Solid) در این روش آگار را به محیط اضافه کرده و قبل از آن که محیط سرد شود آن را داخل پتری دیش ریخته و درب آن را نیمه باز گذاشته تا محیط کم کم سرد شود. بعد از آن که محیط سرد شد دانه گرده را روی سطح محیط در پری می ریزیم. درب محیط کشت را بسته و آن را داخل انکوباتور قرار می دهیم. بعد از ۲ تا ۴ ساعت زیر میکروسکوپ می توان لوله گرده را دید. لوله هایی را رشد کرده می گویند که ۲ تا ۳ برابر قطر دانه گرده رشد کرده باشند.
در روش سوم برای ارزیابی زیر پتری دیش ها را با ماژیک تقسیم بندی کرده و تعداد دانه های گرده جوانه زده را در هر مربع میشماریم و نسبت آن به کل درصد جوانه زنی به ما خواهد داد، البته چندتایی را میشماریم تا مطمئن شویم.
روش رنگ آمیزی که روش های متنوعی دارد مثل روش استوکارمین. در هنگام استفاده دانه های گرده ای که رنگی می شود معمولا دارای سیتوپلاسم و هسته زنده هستند.
روش تترازولیوم که در این روش اگر سطح دانه گرده چرب باشد. قابلیت جذب نمک تترازولیوم را خواهد گرفت، بر این اساس چربی باید با استفاده از بخار آب از سطح دانه های گرده حذف شود. مدت زمان ۵ دقیقه و دمای بخار هم نباید خیلی بالا باشد.
روش FDA در این روش هم یک ماده فلورسنتی به داخل غشاء نفوذ پیدا کرده و در صورت سالم بودن غشاء باعث تولید نور فلورسنت خواهد شد. نکته مهم آن است که روش FDA فقط سلامت غشاء را نشان میدهد.
روش Invivo یعنی در شرایط طبیعی خودش، معمولا دانه گرده را روی سطح کلاله قرار داده و به آن زمان چند ساعته مثل ۲۴ تا ۴۸ ساعت فرصت می دهیم. دانه گرده شروع به رشد کردن در سطح کلاله و خامه خواهد کرد، اگر این کلاله ها و خامه ها را قطع کرده و با استفاده از ماده آنیلین بلو تیمار کنیم با توجه به این که ماده آنیلین بلو در شرایط فلورسنت شروع به درخشش می کند، بر این اساس لوله های رشد کرده آغشته به آنیلین بلو در زیر میکروسکوپ به راحتی قابل مشاهده هستند.

نکات لازم در روش بذر کاری آماده سازی بذر قبل از بذرکاری

آماده کردن بذرهای معمولی کار مشکلی نیست کافی است بذر تازه، کاملا یکنواخت و فاقد هر گونه بذر علف های هرز یا گیاهان دیگر در اختیار داشته باشیم.
تیمار قبل از کشت؛ گاهی برای این که بذر بعضی از گیاهان سبز شود قبل از رویش یا کشت بذر باید عملیاتی را بر روی آنها انجام دهیم تا بذرها را برای جوانه زدن آماده کنیم و اصطلاحا به آن تیمارهای قبل از کشت می گویند.

خفتگی بذور

هنگامی که یک بذر از گیاه جدا می شود عاملی به نام خفتگی اولیه از جوانه زدن فوری بذر جلوگیری می کند، در طبیعت انواع مختلفی از خفتگی اولیه وجود دارد که عبارتند از:

خفتگی فیزیکی

یا خفتگی پوسته بذر در نتیجه پوشش های بذری ای ایجاد می شود که در برابر آب غیرقابل نفوذ می باشند. این خفتگی بذر خشک را برای سال ها در دمای زیاد حفظ می کند.با به کارگیری روش هایی که پوسته بذر را نرم کرده یا خراش می دهد می توان این خفتگی را از میان برد. بذرهای بعضی تیره هایی گیاهی مانند تیره بقولات، تیره ختمی، تیره گل اختر، تیره شمعدانی، تیره نیلوفر و تیره سولاناسه به صورت ژنتیکی دارای خفتگی فیزیکی می باشند.

خفتگی مکانیکی (پوسته های سخت بذر)

در بعضی بذور ساختارهای احاطه کننده بذر خیلی سخت می باشند مانند پوست گردو، هسته زیتون که این پوسته های سخت اجازه توسعه رویان را نمی دهند و ایجاد خفتگی مکانیکی می کنند، در این بذور آب ممکن است جذب شود اما وجود مواد سختی که لایه ها را به هم می چسباند ایجاد اشکال می کند.

خفتگی شیمیایی (خفتگی بازدارندگی)

گاهی مواد شیمیایی که در میوه و بافت های پوششی بذر وجود دارد و پس از برداشت در بذر باقی می ماند به عنوان بازدارنده های رشد عمل می کنند برای مثال خفتگی در بذرهای زنبق مربوط به یک ماده بازدارنده رشد می شود که قابل حل در آب و اتر باشد و در اندوسپرم وجود دارد و می توان آن را توسط آب شست و یا با جدا کردن رویان مشکل را برطرف کرد. بازدارنده ها در بذرهای تیره هایی مانند تیره ناز و سایر گونه هایی که در آنها رویان به صورت احاطه گر قرار دارد و همچنین بذر تیره هایی که پوسته بذری نازک همراه با لایه داخلی لعاب دار دارند مانند تیره شب بو، تیره بنفشه، تیره نعناع (اسطوخودوس) حاوی مواد بازدارنده می باشند.

خفتگی مورفولوژیکی (رویان نابالیده و رویان توسعه نیافته)

در برخی از تیره های گیاهی بزرگ شدن و رشد کامل رویان پس از جدا شدن بذر از گیاه و پیش از آغاز رویش انجام می شود که در این صورت دو حالت وجود دارد: بعضی گیاهان رویان نابالیده دارند که در این صورت رویان کمی از پیش رویان که در اندوسپرم بزرگی قرار گرفته بزرگتر می باشند بذور تیره های گیاهی مانند: آلاله (شقایق نعمانی، آلاله)، تیره خشخاش (شقایق و شقایق کالیفرنیایی)، تیره آرالياسه (آرالیای برگ پهن) این حالت را دارند در این بذور بازدارنده های رشد همچنین در اندوسپرم دیده شده و به ویژه در دماهای زیاد فعال می شوند. شرایطی که باعث رشد این گونه بذرها می شود عبارتند از:

مواجه کردن این بذور با دمای ۱۵ درجه سانتی گراد یا کمتر.
مواجه کردن با دماهای متناوب.
تیمار با مواد شیمیایی مانند نیترات پتاسیم یا اسید جیبرلیک.

نوع دوم بذرهایی هستند که که دارای رویان های توسعه نیافته می باشند در این حالت رویان شکلی مانند دارد و ممکن است نیمی از اندازه حفره بذر را پر کند، تیره هایی مانند آزالیا (آزالیا) و تیره پریمولا (سیکلامن و پامچال) به این صورت می باشند. شرایط دیگری مانند نیمه قابل نفوذ بودن پوسته های درونی بذر و بازدارنده های رشد ممکن است در بذر تازه برداشت شده وجود داشته باشد که با تیمار با اسید جیبرلیک در دمایی در حدود ۲۰ درجه سانتی گراد رفع می شود.

خفتگی فیزیولوژیکی

عبارت است از رکود اولیه ای که در بسیاری از بذرهای تازه برداشت شده گیاهان علفی دیده می شود و با خشک انباری از میان می رود. دوران این خفتگی بسته به نوع گیاه ممکن است یک تا شش ماه باشد که با نگه داری در انبارهای خشک در ضمن بازار رسانی می توان این نیاز بذر را مرتفع ساخت. بذرهایی که دارای خفتگی فیزیولوژیکی هستند نیازهای محیطی خاصی برای رشد دارند برای مثال بذر تاج خروس فقط در دمای بالا یعنی حدود ۳۰ درجه سانتی گراد رشد می کند این در حالیست که عده ای دیگر از بذور اصلا نباید در معرض دمای بالای ۲۵ درجه سانتی گراد قرار بگیرند این حالت در رابطه با نور نیز در بذور دیده میشود.

میان خفتگی

بذرهای بعضی گیاهان برای زودتر جوانه زدن نیاز به یک دوره سرمادهی دارند در این بذور بدون سرمادهی هم بذر بالاخره جوانه می زند اما سرمادهی به میزان زیادی بر شتاب جوانه زدن تاثیر دارد، این نوع رکورد میان خفتگی نام دارد و به نظر می رسد عامل آن در پوشش های احاطه گر بذر می باشد.

خفتگی عمیق فیزیولوژیکی (خفتگی رویانی)

این نوع خفتگی مربوط به عواملی در خود رویان می شود عبارت است از نیاز بعضی بذور به یک سرمادهی یک تا سه ماه به طور در این مدت امکان آب گیری و دسترسی به هوا وجود داشته باشد. این گونه بذرها به سرمادهی مربوط نیاز دارند که برآورده کردن این نیاز اصطلاحا چینه سرمایی نام دارد در طی این عملیات بذرها بین لایه های ماسه مرطوب یا در جعبه های کاشت (یا در زمین) قرار داده شده و با دمای سرد در هوای آزاد یا یخچال مواجه می شوند تغییرات بیولوژیکی درون بذر در ضمن سرمادهی مرطوب به اصطلاح پس رسی نام دارد این تغییرات نیاز به رطوبت، تهویه، سرما و زمان دارند.

خفتگی رو لپه

برخی از بذور نیازهای سرمایی متفاوتی برای ریشه چه، زیر لپه و رو لپه دارند، این بذور به دو گروه تقسیم می شوند: گروه اول بذرهایی که ابتدا در یک دوره گرم یک تا سه ماهه جوانه زده ریشه تولید می کنند و زیر لپه آنها رشد می کند ولی به یک دوره یک تا سه ماهه سرما نیاز دارند تا رولپه آنها بتواند رشد کند گونه های مختلف سوسن، بداغ و گل صدتومانی این حالت را دارند. گروه دوم یک دوره گرم برای رشد ریشه و پس از آن به یک دوره خنک برای تحریک رشد ساقه نیاز دارند این گونه بذرها در طبیعت برای جوانه زدن نیاز به دو فصل رشد کامل دارند.

خفتگی دوگانه

عبارت است از همراه بودن دو یا چند نوع خفتگی با هم مانند خفتگی بذر و خفتگی رویان. برای جوانه زدن برای مثال باید پوسته های بذر به نوعی تغییر داده شوند تا آب بتواند به رویان برسد و پس از آن پس رسی رویان باید انجام شود، گرما و پس از آن سرمادهی منجر به رفع خفتگی می شود.

خفتگی ثانویه

خفتگی اولیه در طبیعت یک سازگاری در جهت کنترل زمان و شرایط برای جوانه زدن بذر میباشد. خفتگی ثانویه سازگاری دیگری است که از جوانه زدن بذر آب گیری کرده در صورت مساعد نبودن سایر شرایط جلوگیری می کند و به این ترتیب موجب بقای گیاه می شود. خفتگی ثانویه را می توان با استفاده از سرمادهی، گاهی نور و در بعضی حالات با تیمار کردن با هورمون های محرک جوانه زدن به ویژه اسید جیبرلیک از بین برد.

پیش تیمارهای قبل از بذرکاری

بعضی از بذرها احتیاج به تیمارهای به خصوصی دارند تا جوانه بزنند و بعضی از بذرها بعد از رسیدن قابل کشت هستند ولی بعضی از بذرها را نمی توان بالافاصله کاشت نمود. مثلا بذر بنفشه ی معمولی حدود ۳ تا ۶ هفته احتیاج به دوره ی استراحت دارد. بذرهایی داوودی، اطلسی، جعفری بلافاصله قابل کشت هستند. تیمارهای لازم برای از بین بردن خفتگی بذر مثلا با نرم کردن پوسته های بذر و سایر پوشش ها می باشد. پس بعضی از بذرها قبل از کاشت باید تیمارهایی رویشان صورت گیرد تا جوانه بزنند مجموعه کارهایی که برای جوانه زنی بذرها انجام می شود، تیمارهایی قبل از کاشت نامیده می شود.

۱) خراش دهی با آب گرم

خیساندن در آب ولرم است. بعضی از بذرها با پوسته های کمی ضخیم را از پوسته های خود جدا می کنند مثلا در آروکاریا این روش به کار می رود و یا بذر برخی از گیاهان مثل اختر به مدت ۱۲ ساعت در آب گرم ۷۷ تا ۷۹ درجه موجب تسریع در جوانه زنی می شوند. با قرار دادن بذرها در آب گرم (۷۷ تا ۱۰۰ درجه سانتی گراد) به میزان چهار تا پنج برابر حجم بذرها صورت می گیرد. با قرار دادن بذرها منبع گرمایی باید فورا برداشته شود و بذرها در این آب که به تدریج سرد می شود به مدت ۱۳ تا ۲۴ ساعت بمانند به طور معمول بذرها پس از این تیمار باید کاشته شود. برخی بذرها را می توان خشک و سپس انبار کردن تا بعدا کشت شوند که البته این عمل مقداری سرعت جوانه زدن را کاهش می دهد.

۲) استفاده از سرمادهی یا چینه سرمایی

در این روش بذرهای آب گیری کرده را با یک دوره سرما مواجه می کنند تا رویان آنها پس رسی کند. اصطلاح چینه سرمایی از آن جا نشات گرفته که خزانه کاران بذرهایشان را به صورت لایه هایی در محیط کاشت مرطوب مانند خاک یا ماسه، در گلدان های فلزی و در طول زمستان در هوای آزاد قرار داده اند اصطلاح سرمادهی مرطوب معادل این اصطلاح میباشد. چینه سرمایی می تواند از طریق کاشت در هوای آزاد در پاییز و یا با کمک یخچال و یا قرار دادن بذور در فضای آزاد در فصول سرد انجام داد. پس قرار دادن بذر در یک لایه شن مرطوب و لایه بذر مرطوب در دمای ۷ تا ۹ درجه سانتی گراد و در رطوبت ۸۰٪ می باشد. مانند گیاهان خانواده رزاسه و بنفشه این تیمار در لایه های ماسه ای قرار می گیرد و اصطلاح استراتیفیکاسیون نامیده می شود.

۳) استفاده از خراش یا سائیدن پوسته ی بذر یا اسکاریفیکاسیون

بعضی از بذرها مثل هلو و اختر به دلیل داشتن پوسته ی سخت راحت جوانه نمی زنند. مثلا انواع کاج ها، بذرهایشان را در دستگاهی قرار میدهند تا سائیدگی در آنها صورت گیرد.

۴) خراش دهی با اسید

در این روش بذرهای خشک در اسید سولفوریک غلیظ (وزن مخصوص۱/۸۴). به نسبت یک قسمت بذر با دو قسمت اسید قرار داده میشوند. استفاده از اسیدها، مخصوصا اسیدسولفوریک حتما باید با احتیاط انجام گیرد. مدت این تیمار از ده دقیقه برای بعضی گونه ها تا ۶ ساعت یا بیشتر برای سایر گونه ها متغیر است. مثل بذر آکاسیا و اورس، غلظت آن باید ۱۰ تا ۲۰٪ باشد و بر حسب نوع بذر زمان باید تنظیم شود. زمان استفاده از این تیمار که ۸۰ تا ۹۰ دقیقه معمولا برای بذرهای مناطق گرمسیری با پوست بسیار ضخیم است. در این تیمار آمیخته بذر و اسید باید هر از چندی در طول مدت تیمار هم زده شوند تا بذرها به طور یکنواخت تحت تاثیر اسید قرار گرفته و از انباشته شدن مواد سیاه رنگ رزینی حاصل از پوسته برخی بذرها جلوگیری شود. در انتهای با دقت و به دفعات مکرر تیمار بذرها شستشو داده می شوند، برای شستشو می توان بذرها را به مدت ۱۰ دقیقه در زیر آب قرار داد. تا بقایای اسید روی جنین های بذر ایجاد مشکل نکند. گاهی اوقات لازم است که یک یا دو تیمار با هم مانند درخت سیکاس که از ژیبرلین و اسیدسولفوریک انجام شود. قرار دادن بذرها در مقادیر زیاد آب همراه با اضافه کردن کمی جوش شیرین موجب خنثی کردن اسیدهای چسبیده به بذرها می شود.

۵) خراش دهی مکانیکی

مالش بذر دارای پوسته سخت، روی کاغذ سمباده، سوهان زدن بذر، شکاف دادن بذر برای مقادیر کم بذرهایی نسبتا درشت و استفاده از خراشنده ای ویژه در سطوح بزرگ بذری منجر به این نوع خراش دهی می شود. بذرها را می توان در بشکه هایی که جدار داخلی آنها دارای کاغذ سمباده است و یا درآمیخته گرهای سیمانی که در آنها ماسه درشت یا سنگریزه قرار دارد غلط داد.

6) خراش دهی مرطوب گرم

قرار دادن بذور در محیط کشت گرم، مرطوب و غیر سترون تا چندین ماه می تواند موجب فعالیت میکرو ارگانیزم ها بر روی پوسته بذر و در نتیجه نرم کردن آن شود. این تیمار را میتوان با کاشت بذور سخت در تابستان و اوایل پاییز که دمای خاک بالاست اعمال کرد. این شیوه برای بذر هایی که خفتگی دوگانه دارند و در آنها باید قبل از سرمادهی در زمستان خراش دهی مرطوب گرم انجام گیرد بسیار مفید است.

۷) خراش دهی با دمای زیاد

این روش برای گونه هایی از کاج مانند pinus radiate که (به دلیل وجود مواد رزینی که ناژبر را می بندد) ناژبر بسته دارند مفید است. در این روش دمای بالا موجب ذوب مواد رزینی و در نتیجه آزاد شدن و جوانه زدن این بذور می شود.

۸) برداشت میوه های نارس

جدا کردن بذرها از میوه های نارس سبب می شود که پوسته سخت بذری فرصت تشکیل شدن را پیدا نکنند این بذور باید فورا و بدون خشک شدن کشت شوند.

۹) آب شویی بذر

این کار از طریق نگه داشتن بذرها در زیر آب جاری با قرار دادن آنها در آب همراه با تعویض مرتب آب انجام می شود و موجب برداشتن بازدارنده های از روی بذر می شود زمان لازم بین ۱۲ تا ۲۴ ساعت است.

۱۰) ترکیب چند تیمار

بعضی گیاهان به خصوص گونه های چوبی دارای بیش از یک نوع خفتگی هستند برای این کار گیاهان می توان از چند تیمار استفاده کرد در این حالت صورت تیمارها باید از ترتیب صحیحی برخوردار باشند برای مثال ابتدا باید پوسته بذر نرم شود تا آب بتواند جذب شود سپس سرمادهی انجام گیرد.